G-NEWS (DILI) – Masakre Setembru Negro milisia Laksaur no Mahidi (Mati Hidup Indonesia) sira ho apoiu Militár Indonézia asalta no tiru igreja laran hodi hamate, no halo violasaun seksuál hasoru ema inosente sira, feto no mane klosan maizumenus ema na’in 30 to 200 inklui Amu Lulik na’in tolu ne’ebé mate, balun lakon no balun to’o agora la hatene sira nia paradeiru. Triste maibé ida ne’e mak realidade, ema hotu hatene sira ne’ebé mate no lakon la’ós tanba família nia interese maibé interese no prinsípiu ida atu termina timoroan nia sofrimentu hosi okupasaun illegal militár Indonézia nian.
Vítima ida Maria Amaral, hosi aldeia Aitaman, Suku Maudemo, Postu Tilomar Munisípiu Covalima konta ba G-News (Sábadu, 02092023) kona-ba prosesu antes no depois konsulta popular (30 de Agosto 1999) to’o akontesimentu sadizmu to’o loron 6 fulan setembru tinan 1999.
“Iha fulan 28 fulan Fevereiru tinan 1999, ami halai ba Igreja, depois hosi Igreja mai fali iha Salele, komu ami sente la di’ak ba Laksaur sira, ami hala’i ba Igreja to’o 1999. Iha ne’ebá ami hasoru problema barak. Antes loron 30 fulan agostu ami halai iha Igreja, iha ne’ebá votasaun 30 de agostu, ami iha igreja nafatin. Mane sira halai ba ai-laran, hela ami feto mesak mak hela iha Igreja Ave Maria Suai. Loron 4 fulan Setembru rona rejultadu eleisaun, ami hotu-hotu kontente loos, ami kontente mais buat saida mak sei akontese fó ami”, Nia konta hodi hanoin hikas tinan 24 liu ba.
“Ho ida ne’e, ami iha loron 5 fulan setembru kalan, mane sira sae ba foho, mai fali, pois iha loron 6 fulan setembru madrugaga, ba tiha foho, ami feto mak iha Igreja. Iha dia 6 da tarde, ema tiru hosi Kodim, mai iha Igreja, komu ami iha ne’e feto sira namkari, balun soe hela oan, balun soe laen no balun mate. ami ne’ebé mak moris, ami tama iha refertóriu amu sira nian, ema tiru hosi kraik, tiru hosi leten, ami mós book án la di’ak, iha sala laran ne’e, Ha’u ho populasaun barak maki ha sala laran, na’in 2 akontese mate, ida mateno ida kanek. Amu sira mós mate ona, Amu Dwanto mate iha igreja ninia odamatan, Amu Hilario mate iha ninia kuartu odamatan”.
Milisia sira hosi Laksaur kontinua fó ameasa no haruka ba pró-Independênia sira rende no foti liman. Padre Francisco hamrik iha kantu varanda refertóriu, depois feto lubuk ida sai, Maria sei hateten ba milisia Laksaur sira dehan “ami la sala buat ida, ita ne’e balun pró-integrasaun no pró-Independênsia, ho buat rua ne’e hakarak defende ba malu, entaun imi labele halo buat hotu ba ami, pois ha’u ko’alia hanesan, ema haruka ami sai, mais amu Francisco seidauk mate, sei hamrik hela”.
“Depois tuku 4 tama tuku 5 ema lori ami ba leten, atu hadau tán ha’u nia oan feto 2 ho mane 1, Laksaur sira atu hadau iha ha’u nia liman. Komu Ha’u nia alin feto ninia katuas oan nia primu de’it, pois ha’u hatan hanesan ne’e, ha’u nia oan sira mak ha’u la fó bai ta boot tanba ran maki ta boot nian, maibé isin klamar ha’u nian, maibé hakarak atu oho karik, oho ami na’in 4 iha fatin ida ne’e, para aban bainrua imi lori ha’u nia oan sira ba iha NTT mós, fila fali mai nia bele hatete ba família sira dehan ha’u nia ama nia rate iha ne’e, maibé ida ne’e ema la konsege oho ami na’in 4, ema haruk ami liu tiha”.
Milisia Laksaur ho armadu tiru hosi leten, populasaun sira barak tauk no ida-idak tenke salva án hosi situsaun perigu ne’e, balun halai namakari, halai la hein malu, no sarani sira barak mai mate loos iha Igreja odamatan, feto-mane, no labarik sira, mate sura la hatene, tanba vítima sira ne’ebé haree situasaun ne’e labele sura tanba ida-idak tenke salva isin. Vítima Maria ne’ebé haree ho matan konta katak, “Ema lubuk ida mak mate iha Igreja nia oin ne’e”.
Depois Milisia Laksaur sira kaer Maria Amaral, lori ba tiha besik Estrada boot “ha’u kaer ha’u nia oan na’in 3, Lakleur Laksaur ida mai hateten dehan hanesan ne’e, “mana hein ha’u par ha’u salva imi, pois to’o hanesan ne’e, ha’u nia laran ne’e triste mós loos hela, ema ne’e atu salva ita ka atu oho. Ho ida ne’e nia mai, nia halai hosi Igreja foun agora ne’e, dehan hanesan ne’e, ha’u mak lori imi ba iha Kodim para ema Laksaur sira seluk labele provoka imi, hanesan ninia lian ne’e duni, ema la provoka ami”.
Depois Maria Alves mai tiha fatin Tokodian, nia to’o iha ne’ebá mak Laksaur ida ho naran Vidal mak ta’a Nia, to’o bubu kalan tolu. Depois Milisia Laksaur Vidal hateten lia-fuan la di’ak ba Vítima Maria Alves la di’ak “Nia hateten lia-fuan ida at hanesan mais deskulpa. Ita boot ne’e uluk iha rai ida naran Suku Kamanasa ne’e, ita boot halo hanesan mane, ita hala’o polítika mós liu mane, mane mak oin mate-mate ne’e ita boot mak sai meius, tanba ha’u hatene tanba ita moris iha rai ida de’it. Se karik ha’u mak hanoin at, ha’u koa asu nia lulik tau fali ba ó nia moris fatin. Ha’u hatan; Vídal, ó bele hateten ha’u ba mais aban-bainrua ó sei sente ba ó nia án katak, ha’u mós ema feto ida, ó mane mak trata fali hanesan la buat ida, ha’u simu de’it, se karik aban-bainrua Timor ne’e hanesan ne’e de’it di’ak, ó mak ukun di’ak, ha’u mak ukun ó sei haree, depois nia hakilar, tolok trata, mas ha’u nonok ha’u nian de’it”.
Laksaur ida ne’ebé ajuda Maria dehan ba nia maluk Vidal katak ho lian nune’e “Vídal, feto ne’e nia la halo polítika, ita mane halo polítika, ita mane halo polítika ne’e nia hein tuir, ne’ebé ó labele hateten lia-fuan ida fó nia tanba nia ema feto, ita mós moris hosi feto, labele hateten tán hanesan ne’e”. Depois milisia sira hosik Maria ho nia oan sira ba liu iha Kodim, inklui ho Alola, sira lao hamutuk mak Manek Igidio kaer Alola hodi halo ba ninia Ferik-oan to’o iha Atambua.
“Laksaur barak mak mate ona, ida ta’a ha’u ne’e mós tanba mumentu nia fila hosi Betun-Atambua mai iha nia uma, iha rai nia moris fatin Kamanasa ne’e, agora ha’u to’o ba nia, husu didi’ak, nia jura ho ha’u, agora nia mós mate kala kuaze tinan lima nia laran ona”.
Iha Altura ne’ebá, milisia sira hosi Laksaur ne’ebé liman ran, no hatudu aktus sadizmu ba populasaun sira ne’ebé pró-Independênsia, liu-liu vítima sira sente livre no laran kmaan ona tanba autór sira barak mak mate hotu ona.
“Membru Laksaur sira mate mak barak ona. Hanesan ki’ik-ki’ik sira bee la ameasa ami ne’e mak iha ne’e mais ema sira ne’e la ameasa ita, ita labele naran foti tanba ema la haree ita depois ema la saida ita, ita labele hateten ba, iha autór ne’ebé halo ba ami mak ita ko’alia. iha membru Laksaur mais iha ami nia suku la iha, mais iha Suku Holpilat, Postu Maukatar, Postu Fatululik. Iha Tilomar mate hotu ona”.
Timor-Leste koñesidu iha komunidade internasionál ho Repúblika Demokrátika Timor-Leste- RDTL, bainhira restaura hikas nia ukun rasik-án iha loron 20 fulan maiu tinan 2002. Maibé antes hakat ba faze ne’e, rai ki’ik ne’e hakat liu faze nakukun nian ne’ebé naruk, hosi kedas dominasaun Olandés, okupasaun Japonés, Portugués to’o mai iha Indonézia. Hanesan haktuir iha istória ukun rasik-án, Portugal ukun durante tinan 450, Indonézia durante tinan-24 no Japonés antes Portugal ukun, maizumenus iha tinan 1942, no Olandés maizumenus iha tinan 1613. Durante okupasaun naruk hosi rai seluk, Timor-Leste nunka hetan rekoñesimentu. Hafoin okupasaun invazor Indonézia, konsege hetan rekoñesimentu ba nia luta, maibé la’ós Indónezia halo buat di’ak ruma iha rai ne’e, pelu kontrariu, sira hamosu masakre oi-oin hasoru povu no rai ida ne’e. Hahú kedas hosi Masakre Santa Kruz to’o masakre Setembru Negro Suai, no masakre ki’ik sira seluk ne’ebé akontese.
Tuir dokumentu ne’ebé G-News (Tatoli ita lian) asesu hosi sítiu Asosiasaun HAK, ne’ebé públika iha loron 6 fulan Setembru tinan 2021 katak, Komisaun Peritu Internasional sira relata ba Sekretáriu-Jerál ONU katak, iha ema atus ba atus mak refuzia iha Igreja Ave Maria ne’ebe hetan atake husi milisia Laksaur pro-Indonézia. Milisia sira ne’e hetan apoiu hosi militar Indonézia hodi halo asasinasaun ema atus rua (200) liu mak mate, inklui Amu Lulik na’in 3 iha loron 6 fulan Setembru tinan 1999.
Masakre ne’e konsidera hanesan asaun asasinatu masál planeadu hasoru populasaun sivíl sira. . Masakre ne’e hatudu duni operasaun koordenada entre Militár Indonézia, hanesan KORAMIL Salele, KODIM Suia (Militár Indonézia) no Membru Milisia Laksaur.
Militár Indonézia no Milisia Laksaur hahú asaltu ba Igreja Suai iha tuku 02:30 loro-kraik, Sira soe granada no tiru iha arredores Igreja Suai nian antes tama ba Igreja Suai nia laran hodi halo atake populasaun sira ne’ebé buka protesaun iha ne’ebá. Milisia Laksaur ne’ebé komanda husi Olivio Mendonça Moruk no grupu Milisia MAHIDI ne’ebé lidera husi Komandante Cancio Lopes de Carvalho, inklui Militár Indonézia ne’ebé komanda hosi Komandante KODIM, Letkol Liliek Koes Hadianto, Letnan Sugito no Komandante POLRI Suai Letkol Gatot Subiaktoro. Sira oho populasaun hamutuk ema na’in atus-rua (200) resin, inklui Bibi atan Uma Kreda Katólika nian nain tolu hanesan Padre Hilario Madeira, Padre Tarsisius Dewanto no Padre Francisco Soares. Alende ema sira ne’ebé oho iha Igreja Suai, iha mós Ema na’in tolunulu (30) seluk mak Milisia no Militár Indonézia sira oho hafoin atake iha Igreja Suai.
Ofisial Indonesia nain 5 hanesan Letkol Liliek Koes Hadianto, Kapitaun Ahmad Syamsudin, Letnan Sugito, Kolonel Polisia Gatot Subiaktoro, no Bupati Herman Sedyono ne’ebé hetan ona akuzasaun hosi Unidade Krime Grave ONU iha Dili, maibé tribunál Indonézia fó livre ba sira. Unidade Krime Grave akuza tamba sira komete krime kontra umanidade inklui asasinasaun (oho ema barak), hamohu (limpa ema) ho skalaun boot, halakon ema forsadamente, tortura no halo deportasaun.
Jornalista : Ekipa G-News
Editór Testu : Amito Qonusere Araújo
