G-NEWS (DILI) – Hakerek ida ne’e, nu’udar reflesaun ida ba Timoroan tomak, atu hanoin fila-fali ba moris iha tenpu bizavon sira, iha ne’ebé tenpu bei-ala sira sempre moris tuir lisan no kultura. Konteúdu ida ne’e la minimiza timoroan sira ne’ebé sai ona membru ba organizasaun arte marsiais sira, ka arte ritual, maibé atu fó hanoin ba ida-idak, oinsa atu fiar kultura timor nian, nu’udar forsa boot ida ne’ebé abo bizavon sira uza, hodi defende án iha situasaun saida de’it ne’ebé sira enfrenta.
Ikus-ikus ne’e, iha fatin barak iha territóriu nasionál Timor ninian, konflitu barak akontese iha família ka sosiedade nia leet. Kauza barak akontese laos iha indikasaun ba kazu arte marsiais ka arte ritual, maibé dalaruma akontese tanba iha diferente hanoin, ka diskusaun ruma ne’ebé la monu ba ida-idak ninia hanoin, tanba pesoal ida-idak mós defende ninia argumentu. Ida ne’e mak hatudu diskusaun saudável, nune’e diskusaun ne’e bele aumenta esperíensia, karik ida ne’ebé menus ona argumenta, bele buka referénsia seluk, nune’e prepara atu defende fali ka kontinua diskute. Tuir loloos ida ne’e mak tenke akontese iha família ki’ik ka iha nível sosiedade nia leet, maibé buat hotu nakfilak ona, la hanesan situasaun sira ne’e ona, sem-rajaun. Buat hirak ne’e ita bele konsidera, karik tanba menus edukasaun eskola, edukasuan família, ka oinsa.
Iha testu ida ne’e, hakarak atu haktuir fila fali peskiza ida ne’ebé ha’u halo entrevista ho lia-na’in sira hosi kada munisípiu kona-ba timoroan sira nia fiar menus liu ona ba kultura, lisan ka natureza lulik Timor nian, tanba de’t prezensa kultura modern sira. Iha kultura modern sira ne’e mak hanesan karakter organizasaun arte marsiais sira hosi nasaun seluk. Maibé prezensa organizasaun arte marsias nunka iha dutrina atu lori ema ba nakukun, ka des-respeita ninian, maibé utilizador ka elementu ida ne’ebé envolve direita iha atividade ne’e mak utiliza sala.
Bainhira ha’u halo entrevista ho katuas lia-na’in ida hosi lian Mambae ninian, Nia hateten, katak timoroan sira barak mak dadauk ne’e fiar liu ka konsidera de’it ba dutrina organizasaun arte marsiai sira hanesan treinu, hodi hamiis tiha kultura Timor nian, ne’ebé iha válor boot tebes, ne’ebé hosik no hatutan hosi jerasaun ba jerasaun avo sira nian iha tempu uluk to’o agora. Razaun seluk tán mak, tanba ho prezensa dutrina organizasaun arte marsias hosi rai-liur mai Timor, tenta atu hafahe Timoroan sira, maske kulturalmente timoroan sira mesak maun-alin, hosi feton nian, mane nian. Antes organizasaun arte marsiais domina Timor, kultura mak dalan di’ak atu halo timoroan tomak bolu malu nu’udar maun-alin, primu-prima, rian no seluk tán. Tuir loloos lia-fuan ida ne’e mak tenke bolu malu, hasee malu ka hasara malu, maibé lia-fuan furak ne’e atu lakon leet de’it ona, tanba de’it Organizasaun arte marsias iha ninia kódiku rasik hodi bolu karik ninia maluk pertense ba organizasaun ida, entaun ida seluk ne’ebé la inklina án iha organizasaun arte marsiais, bolu hanesan bain-bain. Iha ne’e ita bele halo ánaliza ida katak, tanba bolu de’it nia ho kódiku bain-bain, nia rasik sei sente án, no nia mós esforsu án atu buka no bele sai ba membru organizasaun arte marsiais ka arte ritual seluk, nune’e nia mós sente katak, nia iha ona kolega espesífiku ne’ebé sei bolu espesial tuir kódiku ne’ebé iha. Kuandu ida ne’e akontese, kultura bolu malu nu’udar maun ka alin, rian ka primu, ka tian ka tiun, sei lakon, no sira haree malu hanesan de’it ona, tanba sira nia organizasaun ukun ema hanesan hotu. Kulturalmente, respeita malu sei lakon neneik hosi tempu ba tempu, hosi jerasaun ba jerasaun tanba de’it dutrina hosi organizasaun arte marsiais ka arte ritual sira nian.
Kuandu ida ne’e mak mosu ona diferensia ideias, sira sei la resolve tuir dalan kultural, ka koñesidu ho “nahe biti boot”, maibé sira resolve tuir teória ideolójiku organizasaun arte marsiais ka arte ritual tanba sira sente katak, sira iha ona forsa ka kolega barak atu solusiona problema. Iha ne’e mak sei mosu grau krime tanba ida-idak hatudu ninia forsa rekursu hosi organizasaun arte marsiais ka arte ritual sira nian.
Tuir buat ne’ebé ita komprende katak, dutrina organizasaun arte marsias ka arte ritual, maske hosi rai-liur mai, maibé nunka atu hanorin no eduka ema sai át, ka nunka atu hanorin ema atu estraga ema seluk nia vída, maibé prinsípiu hosi atividade hirak ne’e kuandu treinu mak atu defende án, ka salva sira ne’ebé fraku ka la envolve iha organizasaun ruma. Alende ne’e, organizasaun arte marsiais ka arte ritual balun mós hanorin ema oinsa atu hakbesik án ba Maromak, atu fiar kultura, fiar natureza, respeita ema seluk nia direitu, fó válor no perdaun barak ba ema sira ne’ebé halo át mai ita, maibé ba Timor, ida ne’e nunka mais atu akontese. Ida ne’e mak problema.
Hirak ne’e hotu kontráriu tebes, tanba elementu hosi organizasaun arte marsiais ka arte ritual sira, liu-liu ida joven sira, dalaruma halo problema ba malu, ida forsa liu no balun fali forsa ki’ik, entaun sira buka meius oinsa atu hetan apoiu hosi kolega sira, dalan únika mak tenke envolve iha organizasaun arte marsiais, nune’e sira bele hamutuk atu hasoru, liu-liu prátika krime, provoka malu, no meiu seluk tán ne’ebé ho finalidade ba problema. Entaun iha mumentu ne’e, sira rasik kontra ona dutrina organizasaun arte marsiais ka arte ritual ninian, inklui kultura Timor nian, iha ne’e mak foin akontese problema, no sira komesa bolu ona inimigu ba malu, “ó hosi ida ne’e, ó hosi ida ne’ebá”, entaun sira hahú kria gep ka grupu no seluk tán, mak ikus mai sira sei provoka malu, kontinua kria kondisaun sira ne’ebé la kontribui ba paz no estabilidade iha família no sosiedade nia leet, no kuandu la halo prevensaun, mak sei afeta ba estabilidade nasionál. Bainhira nune’e nafatin, mak Estadu sei labele kontrola másimu, tanba elementu barak ba bebeik, liu-liu elementu sira barak mak sai ajente ba Estadu nian ka nu’udar autoridade seguransa no defeza, mak buat hotu sei la lao tuir dalan legál, fiar malu nu’udar maun-alin sei lakon, ikus mai povu sai vítima tanba de’it grupu ki’ik oan sira ninia aktus ne’ebé la kontribui ba estabilidade nasionál.
Iha dadus ida ne’ebé hakarak atu aprezenta ba públiku, bainhira iha prosesu peskiza rekolla hosi lia-na’in kona-ba joven sira nia fiar mihis liu ona ba kultura Timor, tanba sira nia fiar metin liu ba prinsípiu ka dutrina organizasaun arte marsiais ka arte ritual sira nian. Entaun lia-na’in ne’e konklui katak, neneik ka kleur, lalais ka tarde, kultura Timor nian ne’ebé bolu malu nu’udar ria, maun ka alin, tiu ka tia, sei lakon iha mumentu ida. Maibé hirak ne’e hotu, ninia konsekuênsia mak, oan sira, joven sira barak mak sei sai vítima ba asidente, insidente, ka oho malu, tanba natureza fó ona malisan, natureza hirus bainhira timoroan loloos la respeita malu tuir identidade ne’ebé bizavon sira hosik hela mai ita, tanba sira nia lian kro’at liu maske la rona sira nia lian, sira nia tilun moos liu maske ita la haree ho matan. Tanba ne’e atu dehan katak, di’ak liu fó válor ba malu, labele estraga malu, labele fó malisan ba malu, labele hotar malu ba mate nian, maibé tenke fó perdaun ba malu, nune’e ita kontinua valoriza obra sira ne’ebé ita nia avo sira hosik hela no hatutan ba ita hosi jerasaun ba jerasaun.
Tanba ne’e, di’ak liu, nu’udar timoroan hosi rai-ulun to’o rai-ikun, hosi tasi-feto to’o tasi-mane, kaer liman hamutuk, hasara malu ba, ho lia-fuan domin nian, nune’e valoriza kultura Timor nian hodi respeita malu, tane malu, ajuda malu iha terus no susar nia laran. Maske bele tuir treinu ka sai ona elementu organizasaun arte marsiais ka arte ritual, maibé keta haluha atu respeita malu nafatin tuir lisan Timor, nahe biti boot, nu’udar hahalok avo sira nian iha tempu uluk liu ba, tanba ho sira nia aktus uluk, sira moris naruk, la hetan asidente ka insidente iha sira nia moris.
Iha mós resposta seluk tán katak, oho malu, tuda malu, hakanek malu sira ne’ebé akontese, maiória prátika direita hosi joven sira ne’ebé envolve iha organizasaun arte marsiais ka arte ritual, parese laos tanba diferente hosi grupu, maibé mós dalaruma natureza mak fó ona malisan. Malisan ne’e akontese iha pasadu, ninia baku ema, oho ema ka hakanek ema seluk, entaun konsekuênsia mak nia sei hetan tán malisan hanesan ema seluk bele fali, hetan dezastre, ka asidente ruma, entaun ninia implikasaun, la’os pesoal rasik halo ezame konsiensia, maibé nia uza meius ne’ebé nia uza hodi hasoru ho forsa rekursu ne’ebé iha, entaun susar ona atu kontrola, ikus mai buat hotu baralla, no rejulta ema tenke lakon vida, no seluk tan. Tanba ne’e keta halimar ho natureza, tanba kuandu natureza halimar fali ho umanu, ninia konsekuênsia mak dadauk ne’e ita haree hotu ho matan kona-ba oho malu, provoka malu no seluk tán.
Reflesaun ida ne’e simples tebes, maibé ha’u hatutan de’it lia-fuan diak sira ne’ebé hetan liuhosi peskiza, no konteudu tomak ne’e mós dehan balun de’it. Tuir loloos lia-fuan ne’e mós labele sai, maibé tanba nu’udar Timoroan ida, sente triste haree joven sira se kro’at ba malu, lakohi unidade tanba de’it diferensia hanoin ka diferensia grupu. Ha’u nia konteúdu ne’e mós la reprejenta instituisaun ida, maibé ne’e konteúdu pesoal. REMATA.
Reflesaun hosi
Amito Qonusere Araújo
Númeru kontaktu +67077639282
loading="lazy" />