G-NEWS (RABILAU-AINARO) — Festivál Rabilau hanesan baze importante ida ba Programa Nasionál Promosaun Turizmu Timor-Leste nian, ho objetivu atu hametin indústria nasionál sira iha arte no kultura, nune’e mós promove rikusoin eransa kulturál, tradisionál no beleza naturál nasaun nian ba mundu.
Prezidénsia Repúblika José Ramos Horta, ofisialmente halo abertura Festival Rabilau tanba sai hanesan kultura identidade ida ne’ebe inportante iha Festival ne’ebé kolabora ho IX Governu Konstitusionál, ne’ebé realiza iha Suku Maubisse, postu Maubisse Munisípiu Ainaro.
“Uluk na’in agradese ba governu no Primeiru Ministru ho membru guvernu sira ne’ebe tau matan no mobiliza rekursu oioin apoiu projetu ka inisiativa ida ne’e, ho nune’e iha Ministériu Arte no Kultuira nia liman ne’ebé fó apoiu makaas ba infraestrutra balun, maski iha fulan-Abril to’o fulan-Setembru, governu okupadu tebes ho vizita santu Papa ninia, ho sekretáriu–jerál ONU apezar ida ne’e maski servisu todan. Ba eventu ida ne’e, la’ós dehan ha’u pesoalmente gosta festa lae, maibé buat ida kultura no identidade ne’e importante”, dehan PR José Ramos Horta, iha nia diskursu Festival Rabilau, kuarta-feira (16102024).
Ramos Horta rasik ko’alia ho Primeiru-Ministru ho Membru governu, atu fó apoiu inisiativa ida ne’e iha Maubisse, Rabilau, nune’e tinan oin mai se sai bo’ot liu tán, atu turista sira husi rai liur vizita Turizmu Rabilau.
“Ne’e duni hare tau matan ba meiu ambiente, labele soe lisu arbiru. Maubise ne’e lixu nakonu loos, tanba ne’e autoridade sira iha Munisipiu iha obrigasaun atu mobiliza populasaun atu hamos foer sira iha Munisipiu, kuda ai iha Munisipiu. Ita haree situasaun iha Timor-Leste agora, ita buka kuartu ba ótel sira iha Dili nakonu fatin la iha tanba turista sira komesa mai barak iha ita nia rai kuaze lor-loron, semana semana, ha’u hasoru ho vizitante sira mai iha Palasiu Prezidensial, nune’e ida ne’e servisu governu konsege haree movimentasaun turista komesa mai ona maski ita ladun halo promosaun iha liur. Ita seidauk halo, tanba ita seidauk halo ótel ida sufisiente tanba ema mai barak depois kondisaun ka fatin la iha”, Prezidente Repúblika ko’alia iha abertura festival ne’e.
Vise Primeiru–Ministru Mariano Assanami Sabino esplika kona-ba komponente importante ne’ebé governu realiza.
“Ita mós iha edukasaun liu-liu Ensinu Superior ne’ebé mak lidera ho semináriu ho teknolójia, ita mós iha desportu ne’ebe ita hatene Dili maratona, tanba ne’e se iha aktividade oioin ne’ebé mak lidera hosi Ministériu Uventude, Desportu no Kultura (MJDK), ita mós iha promosaun liu–liu biblioteka móvel”, Mariano Assanami Sabino ko’alia ida ne’e.
Iha Rabilau hakarak promove paisajen no foho sira ne’ebé mak kapas, nu’udar forsa iha tempu rezistensia hanesan foho Ramelau, Matebian, Kablaki, Legumau, Tafara, Tapo no foho barak seluk ne’ebé governu sei promove.
“Turizmu iha komponente tolu ne’ebe mak importante ba airin ekonómia nian; ida mak mina rai ho petróliu, komponente seluk mak agrikultura peska no Floresta, nune’e iha Xl governu, ita komesa ona promove ekonomia azul, parte turizmu iha komponente barak hanesan turizmu ekolóajia ho tasi, turizmu relijiuzo, turizmu istóriku, turizmu kulináriu tanba turizmu oioin ne’ebé mak ita presija atu promove ida ne’e tamba airin tolu ne’ebé mak setór produtivu ne’ebé mak ita tau ka marka iha planu estratéjiku tanba ita seidauk dezenvolve di’ak”, Vise Primeiru-Ministru haktuir tán.
Ho inisiativa atu promove sítiu turizmu iha postu sira iha munisípiu, liu-liu iha Rabilau, Maubisse, Ministériu Obras Públika mós esforsu atu halo estrada tama to’o iha Rabilau inklui bee mós, eletrisidade hodi garante festival ho di’ak liu.
Sintina públiku ne’ebé iha tenke konserva ho didi’ak, no governu sei konstrui uma hela fatin hodi fasilita turista lokál no internasionál nu’udar uma tradisional ne’ebé mak kapas no seguru para ema bele hela.
Programa ne’e mós parte ida atu promove paz, fraternidade umanu ne’ebé mak Prezidente Repúblika inisia, liuhosi servisu hamutuk ho governu.
Komponente orsamentu ba festival ne’e mais ou menus 200 ital mai hosi orsamentu gabinete prezidensia nian ne’ebe komponente idak-idak iha ninia kolokasaun orsamentu ketak ketak.
Prezidente Komisaun Organizadora Turizmu Rabilau Adelino Mendonça Espirito Santo ko’alia katak, antes ne’e autoridade relijioza diskute ona autoridade lokál sira kona-ba eventu importante sira, liu-liu atu selebra tinan 30 ezisténsia Parókia Maubisse nain.
“Iha ne’ebá, ami fó hanoin ba malu oinsá atu prepara ba festa parókia hanesan natureza loke matan, fó hanoin mai ami katak, fatin ida ne’e loron ida sai fatin Turizmu di’ak. Liu de’it tinan ho balun, iha 2017, autoridade lokál iha momentu ne’ebá hamutuk ho grupu lubuk ida, hamutuk ho igreja hahú kee estrada hodi konstrui gruta”, Adelino Mendonça Espirto Santo, ko’alia ba Jornalista sira.
Autoridade lokál iha ne’ebá komprimitidu katak, fatin ne’e sei la abandona, hahú hosi mamuk, ohin loron buat hanesan nee ami sei la husik nia atu monu ba rai ida nee mak komprimisiu neebe ami hakarak hato’o ba na’in ulun nasaun nia katak Rabilau sei hakat nafatin ba oin dezenvolve di’ak liu tan ho apoiu na’i-ulun sira nian.
Lian na’in postu Maubisse Jacarias Bosan hateten, turizmu Komunitáriu Rabilau ne’e uluk ho liña Mambae rasik laran nian, liu-liu Maubisse, fatin ida ne’e bolu ho naran hau krabi, maibé konstrui tiha Gruta.
Iha tinan 2012, lia na’in ho komunidade aldeia Ramori tur hamutuk hodi ko’alia atu kria gruta ida iha foho leten, no kee estrada hodi tama mai fatin ida ne’e, nune’e komunidade sira mós konkorda ideia ida ne’e, hahú uza forsa kee estrada no lalin rai henek to’o iha foho leten hodi konstrui gruta, maibé sira nafatin tur hamutuk hodi komunika ba malu katak koko halo tok turizmu Komunitariu ida iha fatin ida ne’e, nune’e bele atrai timoroan hotu no mós estranjeiru sira.
Fatin ida ne’e konstrui hosi Administradór Munisípiu Ainaru, no postu Maubisse vila, ho komunidade aldeia tolu nian, atu servisu hamutuk hadia fatin ida ne’e sai hanesan fatin turizmu Komunitáriu ne’ebé hanaran turizmu Komunitáriu, maibé seidauk koñese hosi nai-ulun nasaun nian no ema ida mós seidauk hatene fatin ida ne’e.
“Iha tinan kotuk liu ba, ami hakbesik ba nai–ulun sira atu halo Festival iha fatin ida ne’e, no ohin loron ita realiza duni festival Rabilau aldeia Ramori, Suco Maubisse vila, postu Maubisse, Munisípiu Ainaro. Uma lisan rua, ho naran Yuit Lai honida naran det lai, Yuit lai katak ita ba konvida ema mai, no ida Det lai katak, ida ba dada ema mai”, Jacarias Bosan.
Durante beiala sira nian tempu, fatin ne’ebé husik karau nian han fatin, no komunidade iha área refere la espera no la imajina fatin ne’e bele sai fatin ba festival nasionál, katak, Rabilau Maubisse rai klaran ne’ebé públika ona katak, rai Timor mós iha fatin turizmu ne’ebé mak furak, la’ós iha fatin ida ne’e de’it maibé iha mós fatin seluk ne’ebé turizmu furak liu.
Fatin furak ne’ebé iha, atu promove turizmu kulturál sira nune’e jerasaun sira mai bele kontinua di’ak liu tán.
Orsamentu ba Festival Rabilau, gasta miliaun atus rua resin dollares amerikanu, ho orsamentu hosi gabinete Prezidensia Repúblika nian, ne’ebé apoiu mós hosi komponente ida-idak ne’ebé organiza festival Rabilau tinan 2024 nian.
Jornalista : Domingos Alba
Editór Testu : Amito Qonusere Araújo
loading="lazy" />