G—NEWS (EDITORIAL) — Loron 12 fulan-Outubru tinan 1989, la’ós de’it hatama kalendáriu ba povu Timór Lorosa’e nia memória; ida-ne’e maka kanek ida no naroman ida ne’ebé halibur iha memória sagradu ida de’it. Iha lalehan nia okos, rai ki’ik ida, Timor Leste simu figura boot ida: Amu-Papa João Paulo II.
Nia mai la lori kilat ka polítika, maibé mensajen dame nian ne’ebé hakat liu fronteira invazaun nian. Iha seguransa militár Indonézia nia leet ne’ebé metin, vizita ne’e fó sinál katak ikusmai mundu fila nia atensaun ba nasaun ida ne’ebé terus iha hakmatek nia laran.
Bainhira Amu-Papa nia ain kona rai iha Dili, rai nakdoko no barullu iha ema hotu nia atensaun, tanba povu tahan sira-nia matan-been ne’ebé tahan kleur ona. Sira la hetan lisensa atu ko’alia, maibé sira nia matan ko’alia kona-ba esperansa no terus.
Amu-Papa João Paulo II hateke ba ema lubun boot no dehan ho lian ne’ebé kmaan maibé metin, “Imi masin rai nian, imi naroman mundu nian.” Liafuan sira-ne’e nu’udar sitasaun Evanjellu, no profesia ida kona-ba aten-brani Povu ida nian ne’ebé rekuza violénsia. Iha igreja,iha povu agrikultor sira, iha foho no ailaran sai sasin, liafuan ne’e sai lian ba orasaun iha ida-idak nia fuan, no aten-brani ba rezisténsia.
Iha tempu ne’ebé mundu taka matan ba terus, vizita ne’e loke espasu ki’ik ida ho atensaun nian ba iha liberdade nia naroman. Igreja sai fortaleza espirituál; orasaun sai kilat-musan espirituál hasoru invazor. Ho presaun hosi kilat no ameasa, povu kontinua hakuak fiar iha nia rain rasik. Hanesan Amu-Papa nia liafuan ne’e kuda aten-brani iha foin-sa’e nia fuan ne’ebé sei sai funu-na’in, diplomata, no sasin ba istória.
Liutiha tinan 24, liafuan sira-neʼe sai loos duni. Timor Lorosa’e sai Timor-Leste—nasaun ne’ebé moris husi knotak terus nian. Hakilar “Viva Timor Leste, Viva liberdade, Viva Xanana Gusmão, Viva Ramos Horta!” lian ne’e inspira foinsa’e sira nia rezisténsia, fanun FALINTIL iha laran atu mantein prinsípiu, loke povu nia neon hodi hili lia-loos ba ukun-rasik-an nain, hodi troka tanis, terus no susar bé tahan de’it iha fuan. Maibé iha hakilar independénsia laran, iha raan, matan-been, no orasaun hosi tempu ida ne’ebé nunka bele haluha.
Ohin, tinan tolunulu resin neen loos dezde eventu ne’ebá, laiha sino eukarístiku ida ne’ebé maka sona iha sarani katóliku tomak. Laiha misa espesiál ne’ebé hala’o hodi komemora pasu sagradu ne’ebé uluk muda istória nia lala’ok. Maibé iha Maubere ida-idak nia fuan, Amu-Papa João Paulo II nia vizita moris nafatin—nu’udar reflesaun ida.
Reflesaun ida ne’e hanesan bolun ida ba ita hotu atu hanoin fali sira ne’ebé hetan baku, detein, no hetan kastigu tanba de’it hamriik ba fiar no lia-loos iha loron ne’ebá. Sira sai sasin ba istória, no prinsípiu bé loke dalan ba liberdade.
Entaun mai ita para uitoan, hakru’uk ita-nia ulun, no husik orasaun suli liuhosi ita-nia memória. Iha hakmatek naruk, ita rona fali lian ne’ebé uluk lian iha Dili: “Imi masin rai nian, imi naroman mundu nian”. Fraze ida ne’ebé sei la mohu, tanba sai ona masin no naroman ba Timor-Leste nia istória rasik.
Iha ne’ebá, iha silénsiu orasaun nian, ita hanoin hikas saudozu Papa João Paulo II—bibi-atan ida ne’ebé kuda korajen iha invazaun nia leet. Atu povu Timor nia matan-been bé fakar iha loron ne’ebá sai bee-lulik ne’ebé kontinua hahi’i liberdade nia naran.
loading="lazy" />