G-NEWS (DILI) – Desde fulan abril tinan 2023 to’o agora, Komisaun Anti Korupsaun (CAC_sigla portugés) seidauk iha komisariu tanba seidauk hetan nomeiasaun hosi Parlamentu Nasional.
Eis Komisariu Adjuntu Komisaun Anti Korupsaun (CAC) ba Asuntu Prevensaun no Sensibilizasaun Luis de Oliveira Sampaio esplika ba G-News, sábadu (11112023) katak, nomeiasaun ba Komisáriu CAC ne’ebé to’o agora dadaun dudu-malu hela iha Parlamentu Nasional ne’e, ho mandatu legal ida tuir, hanesan obrigasaun legal, moral no politika boot liuhosi politiku-nain sira katak, deputadu sira iha dever ka obrigasaun tuir lei ne’ebé defini katak nomeiasaun ba Komisariu foun tenke realiza fulan ida antes mandatu remata liuhusi proposta guvernu (Artigu 11 alinea 6 Lei nú.8/2009 kona-ba Komisaun Anti-Korrupsaun).
“Tanba ne’e, loloos, sosiedade, elementu sosial hotu iha estadu ida-ne’e tenke ezije ba governu no Parlamentu Nasional hodi kumpri sira nia obrigasaun tuir lei. Fallansu atu halo nomeiasaun ba Komisáriu foun depoisde mandatu termina ne’e nu’udar aktu omisaun (la halo tuir sira nia kna’ar tuir lei ka imkumprimentu ba lei). Buat ne’e, tuir loloos labele akontese. Infelismente, politikamente ita la iha mekanismu propriu atu kurize aktu omisaun politika bainhira entidade lejitimu sira falla atu kumpri sira nia dever. Ita mós la pro-ativu atu dudu prosesu ne’e”, Luis de Oliveira Sampaio haktuir.
Ho vakatura ne’e implika ba Komisaun labele duni funsiona tanba Kompetensia atu prezide funsionamentu normal iha de’it Komisariu nia liman, no la distribui ba estrura hirarkial sira seluk.
“Ho vakatura ka auzensia husi Komisariu CAC ne’ebé seidauk hetan nomeasaun husi PN-bainhira ita hare tuir norma funsionamentu instituisaun nian ne’ebé hatur iha lei kona-ba so Komisariu deit mak prezide funsionamentu CAC, signifika ho situasaun atual, ita bele konklui katak CAC la bele funsiona, mesmu iha tentativa sira atu halo espekulasaun ka distrosaun ka justifikasaun husi politiku sira katak CAC funsiona hela. Ita nia kulpa hanesan sidadaun mak ita mós husik hela distrosaun hirak ne’e “prevalese” (manan). Signifika katak politiku sira susesu (berhasil) atu dada ita nia intensaun katak CAC funsiona hela, ita la proativu atu ezije, protesta no obriga PN kumpri sira ninia dever ka obrigasaun tuir lei”, Luis de Oliveira Sampaio esplika liu-tán.
Kuandu mandatu no obrigasaun tuir lei mak Parlamentu Nasionál iha obrigasaun moral politiku boot liu marka ajenda ba sesaun plenariu atu halo eleisaun ba Komisariu tuir lista ne’ebé governu propoin. Parlamentu tuir lei, bele iha deit razaun atu kestiona ka rejeita kandidatu sira bainhira kandidatu sira la reflete no la tuir rekezitus elejibilidade (syarat kelayakan) ne’ebé lei defini iha artigu 8 Lei CAC. Lei la dehan deputadu sira tenke buka malu, halo asertasaun, halo konsensu, komprimisiu no seluk tán, liu-liu iha artigu 8 alinea (2); aleinde ezije ‘kapasidade ho meritokrasia (abilidade espesifiku), lei ne’e rekere kualidade importante seluk mak kandidatu hirak ne’e ninia “independênsia no imparsialidade”.
Deputadu sira iha Parlamentu Nasional iha de’it fatin atu kestiona “kualidade” rua ne’e atu asegura ninia dezempeñu no mandatu durante halo kna’ar.
Servisu no funsiomentu institusional CAC nian depende totalmente ba prezensa Komisariu nian, atu dirije, orienta no superviziona aktu delijensia no servisu relevante sira ba investigasaun, tanba ne’e bainhira la iha Komisariu, servisu sira ne’e labele funsiona iha nível ida tuir lei haruka.
“Ha’u prefere ita hotu halo papel proativu liu atu fó hanoin orgaun relevante sira ne’ebé responsável ba prosesu ne’e atu kumpri sira nia obrigasaun tuir lei haruka. Dala ida tan ne’e mandatu legal. Governu no bankada governu nian tenke observa katak nomeasaun ba Komisariu CAC hodi permite CAC ezerse ninia kna’ar ba prevene no kombate korrupsaun; politikamente tenke haree nu’udar “credit point” ida ba governu atual tanba sei hametin liutan konfiansa sidadaun no públiku ba ukun ka governasaun ida ne’e”, nia haktuir tán.
Desde Komisariu nia mandatu termina iha fulan Abril liu ba, Komisariu adjuntu sira mós termina, signifika la iha Komisariu Adjuntu ida agora iha CAC tanba Komisariu Adjunto ne’e nomeia hosi Komisariu nu’udar koajuva ba Komisariu, bainhira nia Komisariu nia mandatu konklui, adjuntu sira mós iha tempu hanesan remata, ne’ebé la iha saláriu no la benefisiu sira seluk.
Komisariu Adjuntu nain rua ne’ebé antes ne’e iha CAC sira fila fali ba sira nia kna’ar anterior hanesan espesialista anti-korrupsaun (EAK) iha CAC. Sira la atua hanesan Komisariu Adjunto. Iha kazu kontrariu tuir lei, bainhira Komisariu ninia mandatu termina (hotu) la’os tanba nia tempu to’o ona, Parlamentu Nasionál bele nomeia Komisariu Adjuntu ida nu’udar Komisariu Interinu durante fulan rua (de’it) nia laran hodi hein eleisaun ba Komisaiu foun.
“Primeiru ita hotu tenke konkorda, ita la rekomenda ona, ita ezije Parlamentu Nasional tuir lei, ita rekomenda bainhira asuntu ne’e seidauk enkuadra la introdus iha lei. Bainhira ne’e obrigasaun ida tuir lei, mandatu ida tuir lei, ne’e signifika obrigasaun ne’e mandatóriu ka imperativu (wajib). Ne’e signifika hakarak ka lakohi Parlamentu Nasional tenke halo ida ne’e”.
“Segunda, dala ida tan, soseidade hotu-hotu tenke ezije no la bele husik tentativa sira atu lori ita nia atensaun ba fali fatin seluk “manan” fali ita atu konsentra ba ezije instituisaun estadu sira halo sira nia dever. Ita la bele “terjebak” ho politiku sira nia maneira atu lori ita ba fatin seluk. Bainhira politiku sira koalia – ita presiza avalia, verifika, konfirma no buka hatene lei dehan saida. Ne’e importante liu atu asegura sasan sira tuir nia fatin no dalan”. Luis de Oliveira Sampaio esplika-liu tan kona-ba ne’e.
Antes ne’e, Xefe Bankada Congresso Nacional de Reconstrução de Timor (CNRT), Duarte Nunes hateten, bankada CNRT sei halo komunikasaun ho bankada Fretilin nune’e bele buka dalan atu hili ona komisáriu foun ba Komisaun Anti Korupsaun (CAC_Sigla Portugés) nian.
Jornalista : Ekipa G-News
Editór Testu : Amito Qonusere Araújo