G-NEWS (DILI) — Iha fatin ida ne’ebé uluk nakonu ho ai-funan kór oioin no ai-hun ne’ebé buras, iha Jardim furak ida ne’ebé lokaliza iha área tasi-ibun Kampung Alor, Dili. Jardim ne’e hanesan paraízu ki’ik ida ba rezidente no turista sira. Lian hosi laloran ne’ebé kmaan no aroma hosi laloran tasi nian aumenta ba nia beleza naturál ne’ebé furak liu. Iha ne’ebá, labarik sira halimar, kaben-na’in no joven sira la’o ba mai, no estudante sira tuur hodi dezeña senáriu ne’ebé furak.
Jardim tasi-ibun Kampung Alor ne’ebé uluk nakonu ho ksolok no moris kleur, agora sai hanesan memória de’it. Laloran nia lian ne’ebé kmaan kona ita-boot nia tilun, enkuantu anin tasi nia aroma fresku lori fali memória furak sira. Labarik sira halai entre aihun nia liña sira, hamnasa ho kontente enkuantu halimar iha rai-henek.
Maibé, tempu laʼo ba oin, jardín neʼe nia furak komesa lakon. Banku ai sira ne’ebé uluk vizitante sira hela agora la tau matan, taka ho rai-rahun no ai-funan maran sira. Ai-funan kór oioin ne’ebé enfeita jardín ne’e lakon neneik, hanesan indika lakon esperansa.
Istória domin, amizade no hamnasa ne’ebé nakonu agora bele hanoin de’it iha fuan. Povu sira hosi Kampung Alor dala barak nafatin hanoin hikas momentu furak sira iha Jardim tasi-ibun nian, lakon manas no hamutuk ne’ebé uluk eziste. Ohin, fatin ne’e sai hanesan símbolu nostaljia nian, fó hanoin mai ita kona-ba oinsá folin-boot momentu ida-idak ne’ebé ita esperiénsia iha ne’ebá.
Jardin furak ida iha signifikadu klean no oioin. Fizikamente, jardín sai hanesan espasu verde ne’ebé refreskante, fatin ida ne’ebé ema hotu-hotu bele halibur malu iha ne’ebá. Ninia furak fornese kalma no dame, oferese eskapamentu ida hosi barullu no movimentu moris loroloron nian.
Jardín mós simboliza hamutuk, memória no momentu folin-boot. Ema barak gasta tempu iha Jardim, liu-liu área Kampung Alor, Dili hodi halibur ho família no belun sira, hodi kria ligasaun ne’ebé besik liu. Jardín sira dala barak sai símbolu esperansa no revitalizasaun nian, iha ne’ebé beleza naturál bele inspira gratidaun no apresiasaun ba moris.
Hosi perspetiva ambientál, Jardim serve funsaun importante ida hanesan ekilíbriu ekosistema, nune’e, jardín ne’ebé furak la’ós fatin de’it maibé mós símbolu moris, beleza no armonia entre ema no natureza.
Tuir G-NEWS nia observasaun katak, Durante óras-24 nia laran, jardín iha área Kampung Alor, Dili, nakonu ho lema, hafurak ho oro-matan ne’ebé nabilan liuhosi ai-funan, hodi kria atividade sombra nian ne’ebé hafurak vizitante sira. Tur fatin sira ne’ebé iha rai-henek nia leten, konvida ema atu esplora nia hanoin ne’ebé aumenta atmosfera ne’ebé hakmatek.
Maibé, loron ida, notísia surpreza ida mosu. Dezenvolvedor propriedade nian deside atu estraga Jardim, no oras ne’e Jardim refere la iha ona, no la fó furak ona ba tasi ibun no estrada públiku . Ema barak sente lakon, la’ós de’it beleza naturál maibé mós fatin halibur nian ne’ebé nakonu ho memória. Rezidente sira mós halibur hodi espresa sira nia protestu, hodi hato’o sira nia espresaun triste ho objetivu hodi defende Jardim.
Sira argumenta katak jardim la’ós de’it fatin ida maibé parte ida hosi komunidade nia identidade no istória. Maibé, esforsu sira-ne’e hotu parese saugati de’it. Mákina maka’as sira sobu tur fatin ne’ebé uza roda kareta nian ne’ebé nakonu ho rai-henek tasi nian ne’ebé eziste iha tinan barak nia laran. Transporte hanesan motor sira ne’ebé uluk para forma iha estrada ninin tanba de’it Jardim ho nia natureza ne’ebé furak konvida vizitante sira, maibé ohin loron hosi hamnasa no ksolok ne’ebé maka uluk enfeita Jardim laek ona.
Entrevista G-NEWS nian ho rezidente lokál hatudu sira nia memória ksolok halibur no halimar iha Jardim. Imajen hatudu jardín ne’ebé uluk buras, ho lian hamnasa ne’ebé akompaña, agora nakfilak tiha sai buat mamuk ida.
Jardim refere sai fatin ideál ba diskusaun ne’ebé hakmatek. Atmosfera naturál no kalma ajuda hamenus estrese, enkuantu beleza hosi ambiente bele hamosu ideia foun. Jardim ne’e mós oferese fleksibilidade ho área oioin atu halibur malu. Interasaun sosiál bele estabelese ho ema ne’ebé liu, hodi halo diskusaun sai riku liután. Aleinde ne’e, anin fresku hadi’a konsentrasaun no kriatividade. Apropriadu ba enkontru informál sira ka diskusaun klean kona-ba tema oioin.
Semana-semana, nia ho nia belun sira bá beibeik Jardim refere hodi tuur no diskute matéria oioin eskola nian. Iha ai-hun sira nia mahon okos, atmosfera relaxadu iha jardín fó oportunidade ba sira atu troka ideia, fahe koñesimentu no aprofunda sira nia komprensaun kona-ba asuntu ne’e.
Rezidente ida Martinho Ximenes, ko’alia ba G-NEWS katak, kada semana nia ho nia kolega sira sempre ba tur iha Jardim refere, hodi diskute materia eskola nian.
Dala barak mós sira lori livru no nota, nuneʼe sira-nia diskusaun sai produtivu liu. Jardim ne’e la’ós de’it fatin atu estuda maibé mós fatin atu hametin amizade no apoia malu hodi atinje objetivu akadémiku nian.
“Nu’udar timoroan sente triste ho Jardim ne’ebé governu harii iha tinan hirak liu ba, maibé agora governu foun sobu tiha fali”, Martinho ko’alia ba G-NEWS kinta-feira (26092024).
Maibé nia espera katak, governu foti hela pasu ne’ebé metin hodi sobu Jardim ne’e. Sira planu atu harii jardín foun ida, ne’ebé furak liu, espasu ida ne’ebé sei la’ós de’it refreska hanoin maibé mós enkoraja diskusaun iha nivel akadémiku. Hein katak esperansa foun ne’e bele halibur fali ema, kria momentu furak no mantein sentidu hamutuk ne’ebé lakon kleur ona.
Mesmu Jardim oras ne’e hanesan memória de’it maibé sidadaun tomak hein ho esperansa boot ba furak no moris foun ne’ebé sei mai iha fatin ne’ebá.
“Ho asaun ne’ebé Governu sobu Jardim refere, sei harii fali Jardim foun ne’ebé furak liu ida ne’e, tanba Jardim ne’e halibur sidadaun tomak atu halo fresku kakutak, no hamosu diskusaun ba nível akadémiku”, Martinho Ximenes.
Iha fatin ne’e, rezidente barak mak halibur hodi dada anin fresku. Maibé, atmosfera hamutuk nian hetan kór husi sentimentu tristeza nian bainhira sira rona notísia katak Amu-Papa sei mai. Barak hosi sira sente preokupasaun klean, konsidera kondisaun governu nian ne’ebé maka sai aat ba beibeik.
Iha estrada públiku Markoni nian, joven ida Luis Filipe de Jesus dehan, sente triste no lamenta ho desizaun governu ne’ebé sobu ona Jardim iha tasi ibun parte Kampung Alor. Tuir nia, tuir loloos governu hadia de’it hodi hafurak tanba durante ne’e sidadaun barak mak ba halibur iha ne’ebá hodi buka anin fresku.
“Fatin ne’ebá ne’e, sidadaun barak mak ba halibur iha ne’ebá, buka anin fresku, maibé sente triste kuandu Amu Papa besik atu mai, ita nia governu ba sobu tiha fali”, Luis hateten.
Loron ba loron, beleza ne’ebé eziste ona iha tinan barak nia laran lakon neneik. Jardim, ne’ebé uluk hanesan símbolu trankuilidade nian, agora sai hanesan rai mamuk ida ne’ebé nakonu ho rai-rahun. Lakon ida-ne’e la’ós de’it sente iha fíziku maibé mós iha ema hotu nia fuan ne’ebé maka uluk sente dame iha ne’ebá.
Tuir observasaun G-NEWS katak, agora, iha fatin ne’ebé uluk nakonu ho moris kontenti no haksolok nian, sei harii mehi ne’ebé sei muda bairru nia oin iha tinan naruk nia laran tuir mai. Ema barak husu, beleza naturál sei troka ho beton no vidru? No bainhira tempu la’o ba oin, Jardim ne’e sai hanesan memória midar ida ne’ebé maka hela de’it iha memória sira ne’ebé maka asiste ona.
Istória Jardim iha Kampung Alor, Dili hatudu katak, nia maka lembransa ida kona-ba importánsia atu mantein espasu nakloke verde sira no respeita natureza iha modernizasaun ne’ebé lalais ba beibeik.
Entre rai-rahun ne’ebé maka sei iha, ita hanoin hikas kona-ba importánsia atu prezerva espasu verde. Jardim ne’ebé rahun ne’e la’ós de’it fatin ida, maibé mós parte ida hosi komunidade ida nia klamar ne’ebé agora lakon nia prezensa. Mai ita promete atu kuidadu no prezerva natureza nia furak, atu nune’e jerasaun sira iha futuru bele goza buat furak ne’ebé uluk eziste atu nune’e laiha tan Jardim ne’ebé sei sai memória moruk iha ita-nia memória sira tuir mai.
Jardim ne’ebé lakon fó hanoin mai ita kona-ba furak ne’ebé uluk iha no konvida ita atu luta ba sustentabilidade natureza nian. Ho pasu ida-idak ba hadi’a, iha esperansa foun atu prezerva legadu beleza nian ba jerasaun sira iha futuru.
Maski Jardim tuan lakon ona, esperansa foun sei troka fatin mamuk. Ita hotu hein, fiar katak maski memória tuan sira lakon ona, memória foun sei mosu lalais, lori fila fali espíritu no hamutuk ne’ebé ita hakarak tebes.
Editór Testu : Amito Qonusere Araújo
loading="lazy" />