G-NEWS (DILI) — Iha períodu koloniál Indonézia iha Timor Leste, igreja Katólika no organizasaun rezisténsia hala’o knaar ne’ebé krusiál tebes hodi defende ema sira-nia moris ne’ebé hetan aperta husi opresaun.
Igreja, ho abut ne’ebé metin, nu’udar ai-riin prinsipál ida hodi proteje povu husi violénsia no opresaun. Nu’udar instituisaun ida ne’ebé respeita tebes, igreja la’ós de’it sai hanesan fatin adorasaun maibé mós hanesan fatin refújiu, fonte forsa morál, no lian rezisténsia hasoru injustisa.
Igreja, ho lideransa husi figura Bispu Carlos Filipe Ximenes Belo, foti pozisaun ida ne’ebé firme tebes hodi kondena violénsia ne’ebé halo husi militár Indonézia. Bispu Belo ho lider igreja seluk dala barak sai hanesan ponte entre povu Timor Leste ne’ebé terus no mundu internasionál, hamosu kestaun direitus umanus no opresaun ne’ebé povu Timor Leste esperiénsia.
Iha kazu barak, igreja mós fó protesaun ba ativista no kombatente libertasaun sira ne’ebé hetan ameasa hosi operasaun militár, no mós fó espasu ba ema atu ko’alia no hetan apoiu.
Iha periodu ukun-rasik-an, Igreja iha papel importante atu kontinua hodi defende povu ne’ebé sei moris iha liña terus no susar, violasaun direitus umanus no seluk-tan ne’ebé halo povu tanis ba bebeik.
Iha Semetériu Santa Kruz, tersa-feira (12112024), Joven Rezisténsia Marcos Manuel Pinto, ko’alia ba G-NEWS katak, Igreja Katólika iha obrigasaun morál atu kontinua defende povu ne’ebé iha terus no susar laran. Tanba tuir nia, iha tempu rezisténsia, maioria joven no estudante rezisténsia uza Igreja nu’udar fatin ba subar hosi forsa inimigu, no knuuk ba rezisténsia nian.
“Tuir loloos, Igreja nafatin hala’o nia papel tempu rezisténsia nian iha tempu ukun-rasik-an ida ne’e. Ita hotu hatene, uluk, joven no estudante rezisténsia barak ba subar iha Igreja laran, bainhira inimigu buka. Padre sira subar joven rezisténsia sira, inklui Bispu Dom Belo ne’ebé sempre asegura, no sai lian ba lian la’ek sira”, Marcos ko’alia ba G-NEWS.
Aleinde igreja, organizasaun rezisténsia no grupu luta sira seluk, ne’ebé maioria kompostu hosi povu Timor Leste rasik, luta ho determinasaun ne’ebé la kole atu duni sai okupasaun Indonézia.
Liuhusi tátika gerilla no ho apoiu husi komunidade, sira halo funu iha kampu funu maski rekursu limitadu. Organizasaun hirak ne’e servisu maka’as, hodi sakrifika ema barak nia vida hodi alkansa ideál ukun rasik an. Maski nune’e, sira nia luta ideolójiku no morál hodi defende direitus umanus báziku.
João Gomes, joven rezisténsia ida, ko’alia ba G-NEWS iha semetériu Santa Kruz, Dili katak, tuir loloos Igreja no organizasaun rezisténsia tenke hamrik iha liña frente hodi defende povu, liu-liu moris di’ak no dezenvolvimentu nasionál.
Aleinde defende povu nia moris, tuir nia, organizasaun no Igreja mós tenke ko’alia nafatin kona-ba korupsaun ne’ebé buras, ukun ne’ebé hamosu familiarizmu, no oinsá fó solusaun ba diferensia ideias entre partidu polítiku no líder nasionál sira.
“Obrigadu ba G-NEWS ho entrevista ida ne’e. Tuir Ha’u nia hanoin, organizasaun Rezisténsia no Igreja tenke mantein nafatin atu defende povu hanesan uluk iha tempu funu, Igreja ne’e fatin atu subar joven no estudante rezisténsia. Uluk ita haree, Bispu Belo sempre subar joven sira ne’ebé hala’o servisu rezisténsia nian; forsa Indonézia kuandu buka, sira halai ba subar iha ne’ebá—entaun ida ne’e hatudu katak, igreja ne’e forsa no influensia ne’ebé makaas atu defende povu”, João Gomes, haktuir ba G-NEWS.
Tuir, organizasaun rezisténsia mós iha forsa no influensia atu defende povu, liu-liu hamrik iha povu nia oin hodi satan intimidasaun no violasaun oi-oin ne’ebé governu halo.
“Maibé ita haree agora ne’e, buat hotu diferente. Igreja hala’o ninia ketak, organizasaun rezisténsia mós halo ninia ketak, entaun povu ne’e atu sadere ba sé. Se Amu Belo maki ha ne’e nafatin, entaun ha’u hanoin povu barak sei ba subar iha ne’ebá, atu husu Amu nia intervensaun”, nia ko’alia hodi hakotu nia entrevista ho G-NEWS.
Igreja no organizasaun rezistensia sai hanesan forsa prinsipal rua ne’ebe defende povu Timor Leste nia moris no dignidade. Sira luta hasoru violasaun direitus umanus ne’ebé maka jeneralizadu.
Igreja fo esperansa no hametin povu Timor Leste nia espiritu atu kontinua moris iha situasaun ne’ebe nakonu ho terus. Entretantu, organizasaun rezisténsia sai hanesan vanguarda ida ne’ebé lori luta ba ukun rasik-an ba nia objetivu finál.
Papél igreja no organizasaun rezisténsia sira labele haketak, tanba rua ne’e suporta malu hodi luta ba direitu báziku no dignidade povu Timor Leste nian. Igreja fó forsa espirituál no morál, enkuantu organizasaun rezisténsia luta iha kampu funu hodi garante katak aspirasaun ukun rasik-an povu Timor Leste nian ikusmai bele realiza duni.
Editór Testu: Amito Qonusere Araújo
loading="lazy" />