G-NEWS (DILI) – Iha lokraik ne’e, ho kalohan nakukun hafalun ho abu-abu husi foho leten, udan tuun halo isin malirin ho anin fresku besik oras balu ona. Ho kafé expreso ida, neutraliza ha’u isin no hafresku kakutak iha Dare Memórial, fatin ida-ne’ebé ha’u gosta tebes hodi hamosu hanoin ruma hodi hakerek.
Fatin ne’e ho ambiente hakmatek, ho temperatura moderadu. Hosi foho leten, tuur mesak, hateke tuun ba kapitál Dili kapás tebes, tanba dook hosi lian tráfiku no distribuisaun oin-oin iha sidade kapitál Timor-Leste.
Ho kakutak imajinativu, fresku no malirin; ha’u koko atu finaliza ha’u-nia servisu balun. Maibé ha’u tenke uza minutu balun atu deskansa oituan no hakerek buat ruma ne’ebé iha semana ne’e okupa hela iha ha’u-nia kakutak no distúrba ha’u-nia sentimentu.
Iha Dili, mosu kestaun barak ne’ebé sai públiku nia preokupasaun. Iha kestaun ida-ne’ebé ha’u hakarak kontribui ho ha’u-nia ideia ruma. Ideia ne’ebé ha’u labele rai no tau iha ha’u-nia kakutak hamosu imajinasaun negativu. Hanesan baibain, dramatizasaun, ideia oin-oin ho opiniaun públiku sempre mosu iha mídia sosiál.
Iha loron hirak ne’e públiku kestiona kona-ba “eroi” se mak luta-na’in no traidór?
Ha’u akompaña, iha postajen balun ne’ebé publika iha sosiál mídia Facebook horiseik, iha argumentu verbál (hakilar ho lian maka’as) ida-ne’ebé mosu hosi Joven éroi (Lutador) ida. Preokupa kestaun pasadu, se-mak autór polítiku ida-ne’ebé marka hanesan kontribui maka’as ba ukun rasik-an (Timor-Leste nia independénsia) no semak sai traidór, apoiu ba pro-Integrasaun Indonezia iha 1999.
Ha’u lakohi temi sira-nia naran, ha’u fiar katak ema hotu ne’ebé asesu ba mídia sosiál akompaña saida mak akontese, entre autór polítiku ida no sidadaun balun (hanesan jerasaun lutadór).
Sira nia argumentu, diskute malu provoka diskusaun verbál ne’e interesante tebes, tanba iha kritika direta no hakilar ba sekretáriu estadu ida iha governu ida-ne’e, asumi kargu nu’udar Ministru Juventude no Arte Kultura, Ha’u observa, iha razaun barak mak provoka situasaun ne’e. Tratamentu verbál, hakilar ba Ministru Juventude no Arte Kultura ho label/julga nia ho lian maka’as “traidór no pro integrasaun Indonézia”. Mezmu tuir ha’u-nia opiniaun, laiha evidénsia atu fó julgamentu no komentáriu ruma, tanba ho razaun labele halo diskriminasaun ba ema seluk tuir nia koor polítiku ka estatus, nia nu’udar ema no Timor-oan. Buat hotu-hotu liga ba justisa, Timor-Leste nu’udar estadu de direitu, ema hotu-hotu iha lei nia okos hanesan, husik estadu mak bele halo nia funsaun hodi hatuur lei no aplika tuir prosesu legál iha rain ida ne’e.
Maibé ita presiza nota katak, aplikasaun lei ne’e hamosu injustisa sosiál. Tanba ne’e iha foin-sa’e ida, iha akontesimentu (iha 7/12/2023, iha loron Invazaun Ilegal husi nasaun Indonezia) ne’ebé mosu iha fatin desportu GMT Dili Timor Leste, sai preokupasaun públiku no elite polítiku sira. Mesmu prosesu simu malu, haluha konflitu pasadu, iha ona prosesu rekonsiliasaun, maibé lian hosi povu Timor-Leste sei kontinua mosu, hakilar “traidór” ba grupu pro-integrasaun Indonesia ih era ukun-an.
Semak eroi, se-mak funu-na’in, se-mak pro-integrasaun Indonézia?
Preukupasaun ida ne’e sei provoka situasaun instabilidade iha Timor-Leste, bele mosu aban, bainrua ka iha futuru. Kestaun direitu ba moris di’ak, direitu reparasaun sei sai preokupasaun povu nian iha era pro-independénsia liu-liu ba joven, sobrevivente no povu Timor-Leste tomak ne’ebé sakrifika nia vida tomak ba direitu Auto-Determinasaun Timor-Leste, sai estadu independente.
Iha Timor-Leste, realidade hatudu katak Justisa Sosial seidauk hatuur ho justu. Povu ne’ebé merese hetan bem-estar (moris di’ak) seidauk atinji. Promesa hosi autór elit polítiku iha nasaun ki’ik sira-ne’e sei kontinua buras ba beibeik no laiha realidade prátika hodi promove dignidade povu Timor-Leste. Situasaun injustisa sosiál ida ne’e bele kontinua kria konflitu vertikál entre sidadaun sira no autór polítiku elite sira. Ema balu kontinua preokupa katak povu ne’ebé bolu nu’udar “Maubere-Oan”, luta-na’in sei moris iha kondisaun sofrimentu oioin. Mezmu uluk iha era luta ba rezisténsia, dedika sira-nia moris ba independénsia, hetan violasaun direitus umanus, krime ne’ebé invazor hospro-integrasaun Indonézia.
Besik dékada rua ho balun, Timoroan barak moris iha situasaun la seguru. Problema seguransa ai-han ne’ebé la sufisiente, falta asesu ba servisu, direitu sosiál sira hanesan edukasaun, saúde, moris-di’ak sei hafalun ho kondisaun inserteza ho situasaun laiha esperansa.
Iha rai ida ne’e, povu kontinua hakilar. Iha kestaun justisa sosiál ne’ebé povu ezije, tanbasá mak Maubere-oan, foin-sa’e ne’ebé uluk, iha tempu rezisténsia, luta ba ukun-rasik-an, selu sira-nia moris ba independénsia, maibé iha era independénsia sira kontinua moris iha situasaun la dignu?
Iha Dare, fatin hakmatek ne’e, ha’u rasik kontinua husu ha’u nia an. Bainhira ha’u hateke-tun ba sidade kapitál Dili ne’ebá ha’u komesa hanoin.
Dili ne’ebé furak, sidade maibé sentralizadu tebes ho buat hotu ne’ebé iha podér, podér, priviléjiu, ema ne’ebé mak ema eleitu polítiku ne’ebé goza sira-nia priviléjiu iha tempu ne’ebé la justisa.
Loron ida, hosi foho leten, ita hotu sei hateke besik povu nia kontente, nia halerik sira ultrapasa ho kualidade moris di’ak.
Loron ida, jerasaun foun sei mai ho mehi ida-ne’ebé forte atu hetan oportunidade no transforma Timoroan sira-nia moris (Maubere-oan) atu nune’e sira bele hetan prosperidade no iha dignidade tomak.
Dare, 8/12/2023
Hosi;
Celso da Fonseca
loading="lazy" />