G-NEWS (DILI) – Tinan-24 liu ba, iha loos loron 20 fulan Setembru tinan 1999, loron importante ba povu Timor Leste tomak, tanba hakotu kedan povu povu Maubere nia laran tauk no laran susar ba milísia no forsa Indonézia sira nia asaun kriminál, no violasaun sira ne’ebé akontese iha sidada Dili, tanba sira la simu ho rejultadu referendu ninian, hafoin ONU anunsia ofisialmente katak, maória povu Timor rejeita ka autonómia espesial ho Indonézia.
Bainhira ONU deklara iha loron 4 fulan Setembru, milísia sira, ne’ebé hetan apoiu hosi forsa Indonézia (TNI no POLRI) kontinua halo krime hasoru povu Timor Leste, no halo violasaun dez-umanu, no mais pior liu, akontese masakre barak hahú hosi kapitál Dili, abranje to’o iha munisípiu sira, ne’ebé rejulta povu lakon vída, inklui labarik sira.
Bainhira forsa Australia Interfet, ne’ebé lídera hosi Maijór-Jenerál Peter Coscrove ho arma militár tama iha Dili liuhosi tasi ho Aviaun, iha dáder de’it, no kontinua hala’o kedan operasaun ka patrullamentu iha sidade Dili, hodi asegura asaun kriminál sira ne’ebé milisia sira halo.
Forsa Interfet nia prezensa, hanesan milagre boot ida, no halo povu hotu kontene, liu-liu sidadaun sira ne’ebé rezidente iha kapitál Dili. Sira sente haksolok, balun tanis no sente katak situasaun seguransa bele hakmatek ona, no bele garante ona sira vida hosi asaun premanismu ne’ebé milísia sira halo. Tanba mumentu ne’ebé, milísia sira okupa sidade Dili, no estrada sira hosi kapitál ba munisípiu sira.
Sasin ida, Eurico Ximenes, rezidente iha Tasitolu, kuarta-feira (20092023) inform aba G-News katak, sente kontente bainhira forsa Interfet to’o Timor, tanba memento ne’ebá situasaun la seguru, ho aktus kriminál sira ne’ebé milísia sira halo hasoru povu maubere.
“Mumentu ne’e ami halai ba Dare. Ami iha ne’ebá, hateke tun mai Dili ne’e, hanesan tiha Dili ne’e suar ho ahi, tanba milísia sira sunu uma, halo barullu. Eihh pahh, ami tauk loos. Maluk balun pengungsi iha Dili, no balun mós tauk halai ba Atambua”, Nia haktuir.
“Situasaun ne’e susar tebes. Interfet kuandu to’o duni Dili, ami hotu kontente par mate, balun tanis, triste, maibé barak liu hakilar Viva Xanana, Viva Ramos Horta, Viva Amu Belo, Viva Interfet. Ita nia maluk barak tebe, tanba ida ne’e duni ona katak, milísia sira sei la book ita ona, tanba forsa Internasionál to’o ona mai para atu asegura ita”, Eurico aumenta tán.
Eurico konta tán katak, bainhira Interfet kompleta ho arma funu nian, hanesan tanke-de-guerra, hala’o patrullamentu iha sidade Dili, hanesan ksolok boot ida ne’ebé bele hamaran povu nia mataween, no hakotu korente hamtauk nian, tanba laran sempre hato’o orasaun atu salva án hosi asaun brutalismu milísia ninian.
Fernando de Sousa, ne’ebé refujia iha portu Dili haktuir, ho prezensa Interfet halo povu tomak aten-brani tebes, atu hakilar dala-idan tán katak, povu sei la mate tan, no iha esperansa katak, sei la akontese masakre sira ne’ebé akontese iha periódu referendu ninian.
“ami kontente tebes kuandu forsa Interfet tun iha Dili. Ida ne’e hanesan orgullu boot ida ba ami. Ami hotu hakilar, no garante katak, ida ne’e bele hakotu laran tauk ne’ebé ami sente antes ne’e, tanba asaun milísia ne’e la tuir ona regra, ita haree demais ona, tanba sira okupa Dili, okupa fatin hotu-hotu, ita hotu hatene, lakleur ida mate, lakleur ema mate, halo ami mós tauk, maibé grasa Maromak nian, ami hotu no povu Timor kontente tanba Forsa Interfet nia prezensa ne’e halo situasaun seguransa seguru oituan”, nia haktuir hodi hanoin hika tinan-24 liu ba.
Maiória povu Timor Leste ne’ebé moris iha situasaun defisil, iha tinan 1999, kuandu akontese masakre sira iha periódu referendu, maiória laran la hakmatek, tanba haree ba asaun sira ne’ebé milísia sira halo sai hanesan ameasa boot ida, ne’ebé labele sees án. Tanba ne’e, sidadaun sira barak, liu-liu iha kapitál Dili, agradese ba forsa Interfet ninia prezensa maske mai ho tarde, maibé garante no salva povu sira ne’ebé halai ba ai-laran no fatin sira seluk ne’ebé milísia sira labele deskobre.
“Mumentu ne’e mak anúnsia rejultadu referendu ne’e mak Interfet to’o lalais, ha’u hanoin situasaun sira hanesan oho ema barak, ka mosu masakre sira ne’e la akontese karik, maibé tanba tarde, entaun ninia konsekuênsia mak timoroan barak mate, akontese masakre, to’o madre no padre sira mós tenke mate tan de’it milísia sira hahalok”, nia hakotu.
Tinan-24 liu ba, tinan ne’ebé nakonu ho tauk, tanba korente luta ba Independênsia to’o ona nia rohan, liuhosi referendu, iha ne’ebé povu maiória rejeita atu hamutuk ho Indonézia, no minória de’it mak hakarak hamutuk ho Indonézia, ikus mai sira tenke halai ba Timor osidental. Maibé milísia sira barak mak liman foer, tan oho timoroan barak, halo violasaun seksual, no aktus asasinatu seluk ne’ebé milísia pró-autonómia halo. Antes atu hakotu korente Independênsia, liu-liu iha referendu 1999, povu barak tenke sai vítima. Tuir loloos, timoroan sira ne’ebé mate iha ukun-án ninia rohan, tenke goja mós independênsia ida ne’e, maibé sira tenke selu ho isin antes meik no kro’at Indonézia nian hasees án.
Iha Mundu, funu ninia konsekuênsia tenke iha mate, tenke kanek, tenke iha mós prizioneiru polítiku, no tenke lakon mós rikusoin, maske soin mundu nian, maibé ida ne’e mak maiória povu garante ida ne’e ba sira nia moris. Tinan-24 liu ba, tinan ne’ebé nakonu ho ran hodi pinta ikus ba Independênsia Timor nian.
Jornalista : Ekipa G-News
Editór Testu : Amito Qonusere Araújo
loading="lazy" />