G-NEWS (DILI) – Funu libertasaun nasionál kontribui hosi sidadaun hotu-hotu iha frente Armada, Klandestina no Eksterna. Iha Frente tolu ne’e, iha mós nia rede ne’ebé barak, liu-liu frente klandestina. Maibé Frente Armada nafatin sai frente sentral ba frente hotu-hotu, liu-liu koordenasaun, ordem no seluk tán. Iha frente Klandestina, iha rede barak to’o iha kaixa sira. Hosi rede sira ne’e, pesoal ida-idak hetan ordem ka komunikasaun direita ho elementu hosi Frente Armada ninian. Servisu hotu ne’ebé halo, sai segredu nune’e evita inimigu sira deskobre.
Alfredo de Meneses dos Santos, Viqueque-oan ida, elementu ida hosi Renetil, ne’ebé hala’o nia estudu iha Indonézia, envolve iha demonstrasaun hasoru Governu ditadura Soeharto nian. alende halo demonstrasaun, Alfredo mós simu ordem hosi Falintil sira. nia iha misaun importante ida katak, tenke kumpre. Nune’e lori osan sosa HT (Rádiu Komunikasaun). Tuir regras, ema sivil la iha autoridade atu sosa ekipamentu funu nian, exeptu ema militár. Alfredo uza eis militár ida ne’ebé reforma ona, hanesan ninia Bapa Kos, ninia kartaun militár hodi sosa HT. Eis militár ne’e aseita, maibé la fiar án katak HT ne’ebé nia lori, sei susesu. Tanba nu’udar Eis Militár, hatene ninia konsekuênsia, altura ne’ebá situasaun seguransa iha Timor la seguru. Movimentu transporte Terrestre hosi liña fronteira Terrestre, sempre iha pasa revista, satan HT hosi Indonézia liuhosi tasi ho ró, to’o rai-maran ho transporte públiku.
Alfredo, juventude rezisténsia, nia ko’alia onestu ba eis militár Indonézia ne’e, nu’udar ninia Bapa Kos. Nia hateten ba katak, HT ne’ebé nia sosa, sei entrega ba Falintil sira iha ailaran. Eis Militár ne’e hakfodak. Hakfodak laos tanba entrega ba Falintil sira ne’e, maibé ninia konsekuênsia bainhira to’o iha ne’ebá, tanba nia hatene katak, ne’e perigu ba ema nia vida. Maibé ho aten berani, Alfredo esplika katak buat hotu sei lao di’ak, konsekuênsia sira hotu nia sei simu, importante mak HT tenke iha ona Alfredo nia liman. Eis Militár reformadu ne’e fiar no uza ninia kartaun militár hodi sosa duni HT, maibé ninia osan la to’o, Alfredo nia Bapa Kos mak aumenta tán fali osan.
Bainhira ekipamentu funu nian ne’e iha ona Alfredo nia liman, ho nia kapasidade ne’ebé iha, nia hala’o estudu klean, no konfirma mós ema Indonézia sira, atu fó hanoin, oinsa atu lori ekipamentu arma ne’e ba to’o iha fatin susesu. Alfredo uza meius barak. Iha Domingu, loron 25 fulan Jullu tinan 2021, iha Surikmas, Dili, Alfredo konta oinsa atu lori sasan funu nian (HT-Rádiu Komunikasaun) ne’e to’o mai iha Dili.
“Ha’u fila husi medium (Indonézia) mai Kediri, bainrua dadersan ami tenki ba Surabaya, mais momentu ne’e mai ho kolega barak, ha’u la lembra ona kolega sese, ha’u sei lembra mak primu Paul iha Uatulari, Armindo, ha’u sei lembra mak ne’e maske lubuk ida ami sae ró Dobonsolo, hau sae ba tanba iha andar, kama kompletu, ha’u toba pasta iha hau nia sorin, ami mai tun Kupaun”.
“Biasa iha ró laran seguru tanba ema la check point, iha ne’ebá ita tauk mak dalan sira ne’e, entaun ami sae bus, ami sae, ami mai to’o iha Niki-Niki (Kefamenanu-Kupaun Indonézia) tanba sei iha área Indonézia, to’o iha Niki-Niki, ita nia kolega Paul Pinto Uatulari, funsionáriu ida, mais sira lahatene, Paul sira mós lahatene, ema sira mos lahatene, bele maun alin mais ba perigozu ba ita, entaun sira lahatene, to’o iha Niki-Niki funsionáriu sira sae, sekitar jam 6 ida henesan ne’e, kalan ona sae ona, bus ninia odamatan ninia oin segundu ne’e funsionáriu sira sae ona sama Paul nia ain, Paul tebe nia, sai problema ona, tuir dalan ema ne’e problema ne’e ko’alia bar-barak los, ha’u meius hanusa par netraliza tiha, se lae situasaun la di’ak mais sei iha área Indonézia entaun ha’u ko’alia ho Bapa ne’e, padahal ema ne’e hatene Tetun ne’e, ha’u dehan Bapa kita minta maaf, Bapa, kalo ada masala kita omong baik–baik, masa tendan saya, nia dehan hanesan ne’e, saya pegawai negeri lo, nia dehan hanesan ne’e, ya Bapa minta maaf, ha’u hamrik ba hakuak nia, depois ema Indonézia, ema diak”.
Alfredo haruka Paul hadook hosi nia iha bus laran. To’o iha dalan tanba kalan boot, bainhira sidadaun refere tun, Alfredo ko’alia ba Paul atu labele halo problema, maibé Paul nafatin ho razaun maibé ho kalma. Alfredo ho kalma esplika neneik ba nia. Bainhira sira to’o tiha Batugade, autoridade militár Indonézia hala’o pasa revista ba movimentu transporte sira iha fronteira. Iha bus laran nia prepara ona atu halai ka salva vida bainhira inimigu sira deskobre tanba pasta ne’ebé HT iha laran, Alfredo kuidadu no hatuur nafatin iha ninia tur fatin bus laran.
Alfredo mós hatais ona ninia kamizola. Iha pasa revista, Alfredo tun hosi Bus, hamrik kedan iha bus kotuk, no fó atensaun ba pasta iha Bus laran, katak, bainhira inimigu identifika no deskobre, desizaun ikus nia tenke halai, no nia pronto mate, maibé sei la entrega án ba inimigu atu halo investigasaun. Bainhira pasa revista termina, la iha sinal ida deskobre. Alfredo sente katak nia susesu hodi hakat liu ona inimigu sira nia seguransa. Sira komesa bolu naran, no inimigu sira loke pasta pasta universitáriu sira nian iha bus laran.
“ha’u nia pasta ne’e kinur ida, só úniku mak ha’u nia pasta ne’e militár mak la loke, ha’u nia pasta sira, bolu, bolu ona ha’u nia naran, ha’u ba tur fali tiha ona, ha’u nia hanoin katak, ha’u bele selamat ka lae, check–point tesik iha Atabae, sei iha Liquiça, sei iha, ha’u bele selamat ona ka lae, sira bolu hotu ami sae ona, ha’u nia pasta nafatin ha’u mós la kaer, ami kontinua mai Atabae check point dala ida tán, ha’u nafatin, ha’u pronto, hau tun hamrik nafatin bus nia kotuk tanba kalan, ita hanoin nafatin hetan karik halai, begitu sira check, bolu naran, ami sae, ha’u nia pasta la bok, momentu ida ne’e mak mai Liquiçaa, ami la tun Liquiça, sira sae bus hare deit ami, sura ami nain hira mak iha laran, sura mak ida nee, ami la tun ona, liu tiha ida ne’e ami mai Tasi tolu dadersan madrugada, ha’u tun tiha lori ha’u nia pasta tun tiha, ha’u tur tiha hanoin ona hau kalo selamat ona mak ida nee ona, mais momentu ida ne’e mak hetan, ha’u la hatene saida mak akontese, hau lahatene”.
Momentu ne’ebá mak, Alfredo nia aman ba uma aluga ka Bapa Kos iha Indonézia hateten ba nia katak, se mak lori sasan funu nian, ho nia konsekuênsia mak mate ka isin bele lakon. Alfredo lembra fila-fali katak, kuandu iha Tasitolu, bus ne’ebé sira sae la tama ba sidade Dili laran, entaun nia sae taxi bai ha ninia rezidénsia iha Quintal Boot. Bainhira nia tama ba uma, nia haris kedan tanba sira kontaktu ona ho Falintil Adjuntu “Boli” mai ona hosi viqueque hein iha uma. Alfredo kaer ona pasta kinur, nafatin leba ida ne’e entrega ba Adjuntu Boli. Kuandu entrega ba, Adjuntu Boli dehan “ha’u sei lori ba viqueqe mais nia ba Viqueqe mak hanesan ne’e, ne’e ha’u sei haruka, ha’u se fó ba ita nia Komandante da luta, sira ko’alia mai ha’u, fo Tenente Colonel Mau Buti, ne’e informasaun ne’ebá mak nia pasa mai ha’u mais ha’u momentu ha’u la ba to’o iha ita nia forsa nia fatin, mais ha’u fó ba nia mak lori ba”, Alfredo kontinua.
Bainhira sasan funu nian ne’e hosi Indonézia mai, ne’e ameasa, perigu ba án rasik. Maibé iha espíritu ba rai ne’e, mai ho prinsípiu katak, mate ka moris ukun rasik án. Lia-fuan ne’e joven rezisténsia sira komunga, nunka sama ba rai, no kuidadu tebes bainhira hala’o servisu klandestinidade.
Sei iha kontinuasaun ba Edisaun da-ruak.
Jornalista : Ekipa G-News
Editór Testu : Amito Qonusere Araújo
loading="lazy" />