G—NEWS (REDASAUN) — Ba edisaun ida ne’e, G-NEWS hakarak atu fahe materia kona-ba prosesu hili Amu-Papa foun ne’ebé sempre akontese bainhira Amu-Papa mate ka demisaun Papal. Materia ida ne’e importante teb-tebes ba ema hotu-hotu iha mundu liu-liu iha Timor Leste, hodi bele hatene no komprende di’ak liu-tán kona-ba prosesu importante hirak ne’e.
Eleisaun Amu-Papa ka Konklave nu’udar prosesu ida ne’ebé nakonu ho istória, tradisaun no segredu sira ne’ebé bele de’it fó sai hosi ema liman-fuan ida ne’ebé envolve diretamente. Konklave ida-ne’e nu’udar pasu krusiál ida bainhira Santu Padre anteriór husik nia kargu, tantu tanba mate ka rezignasaun. Iha muru taka nia kotuk, Kardeál atus resin hosi Igreja Katólika halibur hamutuk hodi hili líder espirituál supremu hosi povu Katóliku. Prosesu ida-ne’e estruturadu tebes no liuhosi etapa sira ne’ebé rigorozu tebes.
Gatillu ba Eleisaun Amu-Papa Foun nian
Eleisaun papal ida-idak hahú ho akontesimentu vaga ida iha tronu papal. Férias ida-ne’e bele akontese tanba razaun prinsipál rua:
- Amu-Papa nia mate: Bainhira Amu-Papa mate, hahú períodu lutu no planeamentu ba eleisaun Amu-Papa foun.
- Demisaun Papal: Karik Amu-Papa ida rezigna-an, hanesan akontese ba Amu-Papa Bento XVI iha tinan 2013, prosesu atu hili Amu-Papa foun hahú kedas.
Hafoin ida-ne’e, períodu preparasaun sei hahú ho prosedimentu oioin ne’ebé ordenadu tebes no ajendadu.
Preparasaun ba Konklave
Prosesu hili Amu-Papa akontese iha Konklave ida, ne’ebé mai hosi liafuan latín con clave ne’ebé signifika “ho xave”, refere ba segredu eleisaun ne’ebé akontese. Molok Konklave hahú, Kardeál sira ne’ebé iha direitu atu hili Amu-Papa halibur iha Vatikanu no hala’o ritu administrativu, espirituál no litúrjiku lubuk ida.
Rituál importante ida mak Misa Eleisaun ne’ebé hala’o iha Bazílika Saun Pedro nian, iha-ne’ebé Kardeál sira hotu reza hamutuk hodi husu Espíritu Santu nia orientasaun hodi hili Amu-Papa foun. Hafoin ida-ne’e, sira sei tama iha Kapela Sistina, iha ne’ebé maka hala’o eleisaun papal.
Prosedimentu Selesaun
Kardeál ida-idak ho idade menus hosi tinan 80 iha direitu atu hili Amu-Papa foun. Prosesu eleisaun hahú ho votasaun ne’ebé hala’o iha Kapela Sistina ne’ebé konfidensial tebes.
a. Votasaun
Eleisaun Amu-Papa nian hala’o ho segredu, iha-ne’ebé Kardeál ida-idak hakerek kandidatu Amu-Papa nia naran iha buletin votu ida. Tuirmai, surat-tahan neʼe hatama ba urna neʼebé lokaliza iha sala nia klaran. Votasaun ne’e hala’o iha ronde oioin, ho másimu rua iha loron ida nia laran.
b. Prosesu Kontajen Votu
Votu ida-idak ne’ebé maka fó sei sura hosi grupu ida hosi Kardeál sira ne’ebé maka nomeadu nu’udar Komisaun Eleitorál. Atu kardeál ida bele eleitu nu’udar Amu-Papa, nia presiza votu datoluk rua hosi totál partisipante sira ne’ebé prezente. Karik kandidatu ida hetan maioria dois tersus, nia sei eleitu ba Amu-Papa.
Eleisaun Papal ne’ebé susesu
Karik Kardeál ida konsege hetan votu datoluk rua, nia hetan bolu atu pronúnsia Fórmula Konfisaun nian: “Ha’u simu” (ka iha lian Latin Accepto). Hafoin ida-ne’e, sei husu ba nia atu hili nia naran papal. Naran ne’e bele diferente ho nia naran loloos, hanesan Papa Francisco hili nu’udar símbolu ninia haraik-an no hakbesik ba moris simples.
Tuirmai Amu-Papa ne’ebé foin eleitu sei mosu iha Loggia Bazílika São Pedro nian, iha ne’ebé nia sei aprezenta nia-an ba sarani Katóliku sira iha mundu tomak hodi dehan, “Habemus Papam!” ne’ebé signifika “Ita iha Amu-Papa!”
Tradisaun no Simbolizmu iha Konklave
Konklave la’ós prosesu eleisaun de’it, maibé mós nakonu ho signifikadu simbóliku. Aspetu ida ne’ebé interesante liu maka suar mutin ne’ebé sai hosi chaminé Kapela Sistina nian hafoin eleisaun. Suar mutin signifika katak eleitu ona Amu-Papa foun, enkuantu suar metan indika katak laiha opsaun ida ne’ebé maka hetan maioria ne’ebé maka presiza, no Konklave sei kontinua.
Adisionalmente, iha Kapela Sistina nia laran, iha obra arte ida hosi Michelangelo, ne’ebé hatudu istória kriasaun nian, ne’ebé maka sai hanesan background ba Kardeál sira bainhira hili Amu-Papa. Ida-ne’e aumenta dimensaun espirituál ne’ebé klean ba prosesu selesaun nian.
Espíritu Santu nia knaar iha eleisaun
Nu’udar parte integrante Igreja Katólika nian, Kardeál sira fiar katak Espíritu Santu iha papél boot iha eleisaun Amu-Papa nian. Eleisaun nia pasu ida-idak, hahú hosi preparasaun to’o fó sai rezultadu finál sira, konsidera hanesan matadalan ida ne’ebé Maromak fó. Iha orasaun ida-idak, Kardeál sira husu ba Espíritu Santu atu haraik ba sira matenek hodi hili líder sira ne’ebé sei lori Kreda ba futuru.
Konklave nia rohan no Amu-Papa foun nia kna’ar sira
Hafoin anúnsiu ne’e, Amu-Papa foun sei hahú kedas nia kna’ar nu’udar líder másimu Igreja Katólika nian iha mundu. Nia mak responsavel ba diresaun espirituál Igreja nian, nune’e mós Igreja nia envolvimentu iha asuntu sosiál, polítiku no morál iha mundu tomak. Aleinde ne’e, Amu-Papa sai mós símbolu unidade ba sarani Katólika sira no nu’udar líder ida iha asuntu relijiozu sira ne’ebé importante.
Konklusaun
Prosesu eleisaun papal maka ida ne’ebé maka dramátiku no istóriku liu iha mundu, ne’ebé nakonu ho tradisaun sira ne’ebé maka iha sékulu barak. Eleisaun ida-ne’e ilustra oinsá Igreja Katólika fó prioridade ba diskrisaun, segredu, no orasaun bainhira hili sira nia líder espirituál sira. Ho eleisaun papal ida-idak, mundu asiste la’ós de’it mudansa líder nian, maibé mós renovasaun ida iha diresaun no futuru Igreja Katólika nian ne’ebé boot liu.