G-NEWS (DILI) – Konsellu Ministru deside kansela kontratu ho operador hosi Canada nian, no operasaun aviaun Zona Espesiais de Economia Social de Mercado (ZEESM) Timor Leste, hafoin Prezidente Autoridade Rejiaun Administrativa Espesiál Oecusse-Ambeno (RAEOA) Rogerio Tiago Lobato, iha tersa-feira, loron 2 fulan abril tinan 2024, halo aprezentasaun kona-ba problema ne’ebé nia identifika, hafoin hala’o nia kna’ar nu’udar Prezidente RAEOA.
Ministru Transporte no Telekomunikasaun Miguel Marques Gonçalves Manetelu, liuhosi konferénsia Imprensa iha Aeroportu Internasionál Nicolau Lobato, Comoro Dili, kinta-feira (11042024) informa, ba jornalista sira katak, prosesu kanselamentu ne’e akontese tanba mosu problema ho aktus hosi ekipa pilotu ho tékniku aviaun nian ne’ebé apaga ka hasai letra sira ne’ebé hakerek iha aviaun ZEESM nia loloon.
Faktus ne’ebé haforsa desizaun Konsellu Ministru ne’e, bazeia mós ba informasaun hosi Prezidente RAEOA ne’ebé deside kansela kontratu operador hosi Canada nian, tuir problema ne’ebé identifika ona.
“Kanselamentu ne’e akontese tanba mosu problema ona. Aktus ida ne’ebé mosu iha semana kotuk ladun di’ak tanba la hatene ho intensaun saida mak pilotu ho tékniku sira ne’ebé lori hela aviaun ne’e mai halo asaun ida, hasai letra sira iha aviaun nia loloon, tanba ne’e mak Konsellu Ministru haree katak, buat ne’e akontese ona, problema ruma, se la iha problema, sira la mai hasai letra sira iha aviaun loloon”, Miguel Marques Gonçalves Manetelu, hato’o liuhosi konferénsia imprensa.
Tuir Miguel Marques Gonçalves Manetelu, Autoridade Aviasaun Timor Leste (AACTL), no Aeroporto no Navegasaun Aérea Timor Leste, Empreza Pública (ANATL, EP), no liuhosi desizaun Konsellu Ministru, mak sei haree alternativu seluk atu bele solusiona problema, liu-liu operasaun transporte aero nian, ba sidadaun sira ne’ebé halo movimentu ba no mai entre Dili no Oecusse, durante periódu kanselamentu kontratu no kansela operasaun aviaun ZEESMS.
“Prezidente ACTL, ANATL, órgaun ida ne’ebé administra aeroportu sira iha Timor, no desizaun sira hosi Ministériu, no mós marka prezensa hosi Aero Dili nia na’in, par atu haree alternativu sira ne’ebé durante prosesu kanselamentu kontratu ne’e, aviaun ne’e sei la semo, ita bele iha alternativu seluk bele fasilita ita nia maluk sira, timoroan sira tantu oekuse par sira nia movimentu bele kontinua lao, mesmu ke ita iha hela roo, ka altenativu seluk liuhosi Terrestre ka aero nian”.
“Iha fulan kotuk, ha’u vizita ba Oekuse, ho objetivu ida ne’e duni, tanba iha governasaun sira uluk-uluk, aeroportu ne’ebá ita la konsege sertifika, tantu aviaun ne’e mós ita la konsege rejistu”.
Governante ne’e esplika, iha tempu tuir mai, ekipa tékniku sira hosi RAEOA sei fasilita prosesu, liu-liu sertifikasaun aeroportu Rota do Sândalo iha Oecusse, no halo mós rejistu ba aviaun ne’e.
Autoridade Aviasaun Timor Leste (AACTL) mak iha kompeténsia atu sertifika no rejistu sertifika aeroportu no rejistu aviaun nian, no hamutuk ho ANATL sei haree direitamentu aeroportu refere, tanba iha tempu badak sei halo assessment ida, ba jestaun risku iha aeroportu Oecusse, hodi fasilita prosesu sertifikasaun ba aeroportu ne’ebé lao ho lalais.
“Populasaun tenke klareze, kuandu ita temi bill of sell original ne’e, ita kompara karik hanesan ita sosa kareta ida, nia atu ba DNTT atu rejista kareta ne’e, nia tenke lori resibu ida original ne’e, ita kaer fotokopia ba iha ne’ebá sira la simu. Ida ne’e mós akontese ba ita nia aviaun ne’e”, Ministru Miguel klarifika.
Iha fatin hanesan, Prezidente Autoridade Rejiaun Administrativa Espesiál Oecusse-Ambeno (RAEOA) Rogerio Tiago Lobato dehan, maske mosu problema, maibe Autoridade RAEOA sei buka nafatin forma foun, hamutuk ho governu sentral, hodi buka solusaun ba konektividade entre Dili no Oecusse labele para.
“Atualmente iha ne’e, Señor Lourenço Oliveira, na’in ba Aero Dili, ema ida ke laran luak, patriota, tanba nia haree katak, RAEOA hetan situasaun defisil, nia mai kedan, oferese an, atu kolabora RAEOA para konektividade iha futuru labele para. Prosesu ba oin, ita hakarak atu halo konektividade ne’e labele lakon, maibé ita tenke tuir prosedimentu ne’ebé ejisti tiha ona, para ita bele sertifika ita nia aeroportu Rota do Sândalo iha Oecusse, par bele permite aviaun boot bele ba tun iha ne’ebá”, Prezidente RAEOA esplika.
Aviaun ZEESM komersial, marka Twin ho série 400, ne’ebé Timor Leste sosa hosi Orsamentu Jerál Estadu (OJE) tinan 2015 ho montante miliaun 7 pontu 2 dollares Amerikanu, hosi Canada, atu fasilita komunidade sira hodi hala’o viajen domestikamente, ne’ebé tula passajeiru na’in-20, ho pilotu na’in-2, sei buka oinsá atu rejistu ho naran rasik, tanba ne’e prosesu rua ne’ebé tenke lao hamutuk, maibé urjente liu mak oinsá bele sertifika aeroportu iha Oecusse, nune’e aviaun boot hanesan Aero Dili bele tuun iha ne’ebá.
“Ami seidauk bele fó prazu tanba ne’e tenke liuhosi prosedimentu ida, tenke kumpre buat sira ne’e hotu, mak depois pronto ona, ami bele marka ona data, aviaun bele semo hosi Dili ba Oecusse, tantu ne’e sei lori tempu oituan, tanba sei halo uluk sertifikasaun aeroportu Rota do Sândalo. Sei halo assessment aeroportu, haree bombeiru sira funsiona di’ak ka lae, saida mak falta iha ne’ebá, RAEOA tenke disponivel par gasta osan oituan para hodi halo buat sira ne’e loloos tiha molok aviaun boot tun iha Oecusse”, Eis Ministru Interior, primeiru Governu Konstitusionál ne’e esplika.
Entertantu, Prezidente RAEOA sei forma ekipa atu halo investigasaun, no halo keixa ba Ministériu Públiku tuir dalan legal, kona-ba preokupasaun hirak ne’e, tanba aviaun refere patrimóniu Estadu Timor Leste, maibé to’o agora seidauk hetan Bill original, ne’ebé sei envolve hosi Governu Timor Leste no Governu Canada hodi bele tract aviaun nune’e bele lalais.
“Iha parte legal nian, buat ne’ebé sira halo iha ne’e, apaga rejistu Canada nian iha aviaun nia loloon, ne’e buat sira ne’e labele halo, tanba ne’e patrimóniu Estadu Timor Leste nian, tnaba saida mak sira ba apaga fali rejistu, ne’e ita konsidera at liu illegal, ami sei hato’o nafatin, ami buka par team legal ba halo keixa krime ba MP depois MP sei halo dalan tuir dalan ne’ebé iha”, Nia esplika.
Reseita la iha balansu hosi tinan 2015 to’o agora
Tuir Prezidente RAEOA Rogerio Lobato, durante operasaun aviaun ZEESM, la iha reseita ne’ebé signifikante ba Estadu Timor Leste, tanba despeza mak boot liu, desde aviaun refere hahù halo operasaun hosi tinan 2015 to’o agora.
“Tanba ne’e mak ita tenke para, ita kuandu halo operasaun ida hanesan ne’e, semo ba mai, tenke iha reseita, no haree ba despezas. Aviaun ne’e nia reseita, agora mak foin sae oituan tanba ema komesa ba Oecusse ho aviaun, mesmu kuandu ema ba barak mós, reseita la liu miliaun 6 dollar kada fulan ida, maibé despezas 105 milliaun, tenke selu pilotu ida, 23 mil dollares, pois ho nia akomodasaun sae to’o 29 mill. Iha mós enjiñeiru nian, nia manan 23 mil, ho pilota nia manan 13 mil, entaun despeza ne’e boot liu fali reseita. 150 mil kontra 6 mill, ne’e oinsá mak ita bele kontinua aviaun ne’e bele semo, labele, tenke para tanba ita gasta osan barak tebes”, Prezidene RAEOA esklarese.
“Ita nia Co-Pilota, ema Oecusse oan, sira hosi Temore hakarak atu fó saláriu boot ba nia. Nia dehan lae; ha’u lakohi salariu boot, tanba Estadu Timor Leste nian, investe osan barak ba ha’u atu simu formasaun iha Canada. Entaun nia rasik ho três mill dollar ful-fulan de’it mós ha’u kontente ona”, Rogerio haktuir fali kona-ba ne’e.
Relasiona ho saláriu pilotu aviaun nian ho nia tékniku sira ne’ebé Timor Leste selu ho montante boot, Rogerio Lobato sente katak, Governu Canada rasik mós la selu saláriu boot hanesan Timor nian, no nia konsidera ne’e aktus demaziadu.
“Ha’u hanesan Prezidente RAEOA, ha’u dehan ba Primeiru Ministru katak, tenke para kontratu ne’e, tanba la iha benefísiu ba RAEOA, ba RAEOA halo despezas boot liu duke reseita. Ne’e durante ful-fulan de’it tenke selu 650 milloens, maibé ba situasaun ida ne’e lao ona besik tinan 10, katak, osan ne’ebé ita gasta par aviaun semo hosi Dili-Oecusse, besik ona 26 Biloens dollares, ne’e ho osan ida ne’e, ita bele hola aviaun tolu ida hanesan ne’e”, Rogerio klarifika.
“Ha’u sente katak, situasaun ne’ebé Konsellu Ministru hola, desizaun ida ne’ebé korekta, liuhosi intervensaun Ministériu Transporte no Telekomunikasaun”, Rogerio hakotu.
Aero Dili pronto fasilita operasaun Dili-Oecusse
Iha fatin hanesan, na’in ba Aero Dili Lourenço de Oliveira hateten, Aero Dili pronto atu fasilita konektividade Dili no Oecusse liuhosi movimentu aero.
“Aero Dili, kompaña komersial, atu haree ba volume passajeiru ba Oecusse, ita mós tenke hatene katak, ita nia maluk sira hosi Oecusse presiza konektividade, ita mós tenke ajuda ita nia governu ho tempu ida hanesan ne’e, ita labele taka matan”, Lourenço haktuir ba Jornalista sira.
Lourenço de Oliveira promete katak, aero Dili sei semo ba Oecusse iha semana ida dala rua, entre loron segunda-feira dáder no sesta-feira lorokraik, ho objetivu atu bele fasilita movimentu Oecusse oan sira, inklui mós investor ne’ebé hakarak halo investimentu iha RAEOA, ho aviaun boot, tanba iha tempu dáder sai hosi Oecusse mai Dili, iha koneksaun direta ba rai-liur no Singapura, enkuantu iha sesta-feira mai, iha parte sábadu lorokraik ba fali Singapura no rai sira seluk.
“Ba Aero Dili la taka matan. Sempre hatutan saida mak ita nia rai laran falta, desde ke iha fasilidade hanesan infra estrutura iha Oecusse, ami sempre pronto atu fó ami nia servisu ba Oecusse oan sira tomak”, na’in ba Aero Dili ne’e esplika.
Editor Testu: Amito Qonusere Araújo
loading="lazy" />