G-NEWS (DILI) – Saudozu Cristhoper Wenner koñesidu ho naran Max Stahl, sidadaun Reinu-Unidu ida, nu’udar autor Filmazen Masakre 12 Novembru, hodi públika iha televizaun Internasionál kona-ba Violasaun direitu umanu durante okupasaun Indonézia iha Timor Leste. Depois filmazen Masakre Santa Kruz, loke mundu nia matan, no atensaun sériu ba luta naruk Timor nian.
Durante periódu ukun rasik an, Saudozu Max Stahl hari’i Centro Audiovisual Max Stahl Timor-Leste (CAMSTAHL), iha dia 20 de Setembru 2003, iha Dili. Hodi prezerva Audiovisual, Memória Nasaun nian.
Diretór Ezekutivu Centro Audiovisual Max Stahl Timor-Leste (CAMSTAHL) Edicitio Pinto, iha nia intervensaun tersa-feira (07112023) hateten, Max Stahl hatene katak Memoria sira ne’e patrimoniu nasaun nian no sei moris nafatin.
Max Stahl rasik mos kria abut ba nasaun foun ida ne’e. No Mundu hatene katak, audiovisual halo rahun izolasaun! Parte krusiál tebes husi Timor-Leste nia istória no independénsia.
Iha tinan rihun ida atus sia sia nulu resin ida(1991), produtór no realizadór Peter Gordon hakarak aproveita oportunidade idane’ebé nia rasik halo ho intensaun nuudar janela ida liu husi ekipa parlamentár Portugés-nia vizita ba Timor-Leste, uluk nuudar Timor-Timur.
Nia hari’i ekipa ida konstituida husi Kirsty Sword no Max Stahl, atu bele foti imajen kona-ba saida de’it mak metade husi illa ne’e hasoru.
Sira tama nuudar komersiante hena nian no asume sira-nia an nuudar turista: husi ne’e Kirsty halo finje sai nuudar modelu ba filmajem sira-ne’e, Max rejista buat hotu sira-ne’ebé mak iha ona planu daruak, grava hotu kedas ambiente opresivu husi autoridade seguransa sira-ne’ebé sempre tuir sira. Hafoin kanselamentu ba Vizita parlamentár sira nian tanba estadu Indonézia la garante sira-nia seguransa, Peter ho Kirsty husik hela teritóriu.
Max hela no grava buat ne’ebé mak ema ida la imajina katak sei muda sentidu istória nian: Masakre Santa Kruz iha 12 Novembru.
Sira Produs Filme documentariu boot ida hodi loke iha Telivisaun iha mundu mak “In Cool Blood” ka RAN MALIRIN.
Diretór Ezekutivu Centro Audiovisual Max Stahl Timor-Leste (CAMSTAHL) Edicitio Pinto haklean liu tán katak, Hafoin, Iha 1993, Max Stahl fila fali mai Timor liu husi dalan Ilegal, nia tama Timor husi Kupang ho funsaun hanesan mestri (Pak Guru) Nia tau Ropa Pak Guru sira nian atu bele ultra pasa iha fronteira, Max tama husi Kabupaten Malaka tama iha Salele, hodi halo investigasaun konaba Masakre segundu iha Timor, no Hasoru malu ho Komandante Nino Konis Santana iha Tatamailau, no mos entervista Komandante Rai Ria iha Regiaun III.
Husi Max nia investigasaun ne’e atu kompleta Filme dokumentariu Ran Malirin no Sometimes I must Speak Strongly hodi publica iha Televisaun iha Europa, no iha Mundu.
Iha 1999, Max Stahl Fila fali mai iha Timor-Leste hodi tuir Konsulta Popular loron 30 fulan Agostu. Ne’ebe kontaktu husi nia belun Tom Hyland.
Viajen ida ne’e sai difisil liu ba nia! Tamba ema hotu hatenene no konese ona Max Stahl, entau nia lori nia oan ho nia belun sira seluk atu halo viajen hanesan turista.
Iha Bali hetan duni atensaun makas husi inteligénsia indoneziu nian, maibe la konsege detekta nia.
Max ho nia oan mane boot, Ben, konsege tama iha Kupang. Hafoin sira aluga ró ida hodi tula Max ho nia oan ba Illa Alor hanesan turista, tamba Max Stahl tama liu husi Kupang mai Timor-Timur labele!
Husi Alor nia aluga tan Ró ida hodi tula sira ba Illa Liran maibe to’o iha klaran entre Liran no Ataúro Ró ne’ebe Max uza aat tiha ona.
Entau sira husu fali Ró peskador husi Atauro nian atu tula sira hodi hetan salvasaun. No Ró ne’e lori duni Max mai iha Illa Atauro Iha loron 30 fulan Agostu 1999, iha loron konsulta popular.
Max konsege hasai imajen iha Atauro, maibe hetan deskonfia no kontrola makas husi Militar.
Loron tuir mai nia aluga Ró husi Atauro atu mai Dili.
Max Stahl haruka nia oan Ben Fila uluk tiha ba iha Europa no nia hela hodi kontinua halo nia misaun, hodi halo gravasaun ba asaun brutal no trajédia sira.
Max hasoru nia belun boot José Belo “TARALEU” hodi asiste Max hodi halo gravasaun no tradusaun. Jornalista internasional hotu hetan EVAKUASAUN husi Ordén Militar!
Maibe Max Stahl hela no hamutuk ho povu Timor, sae ba Dare hodi halo gravasaun konaba povu ne’ebe refujia ba iha Dare iha Tempu kalan no loron.
Imajen ne’ebe Max grava ne’e nia impaktu boot ba mundu hotu tamba nia halo reportajen loron-loron konaba saida mak akontese, no Max konsege grava imajen ida forte liu no publika duni iha Televisuan iha Mundu,
Hafoin ne’e loron 20 Setembru 1999, INTERFET NO MISAUN PAZ tama duni mai iha Timor-Leste.
Ho povu Timór oan nia istória no dignidade, Halo Max Stahl nia klamar no isin moris hamutuk ho ita !
Husi ida-ne’e, CAMSTL mai hodi hala’o nia papél ne’ebé relevante nuudar koletór ba memória Rezisténsia Timoroan nian liu husi hafoun, konserva no prezerva materiál audiovizuál.
Max Stahl ho José Belo no belun Timor oan sira seluk konsege hamutuk hari’i Centro Audiovisual Max Stahl. Iha fulan dia 20 setembru 2003.
“Hau ho Saudozu Max Stahl moris hamutuk laos kleur liu, maibe hau aprende ho nia Bainhira hau sei idade tinan 20. Ami nia hamutuk ami dala wain koalia konaba servisu no partilha esperénsia seluk ne’ebe nia hakat liu. Saudozu Max Stahl laos hau nia Director deit! Maibe nia, hau nia maun no hau nia mestre boot, durante tinan sanulu resin hitu nia laran. Hau hamrik iha ne’e atu kontinua Luta atu konserva no prezerva ita nia memoria, ita nia istoria, ita nia identidade nasaun nian, tuir Saudozu nia mehi. Riku soin ida ne’e estadu no nasaun nia patrimoniu, se laiha Audiovisual laiha mos imajen moris”, Diretór Ezekutivu Centro Audiovisual Max Stahl Timor-Leste (CAMSTAHL) Edicitio Pinto,
Iha tinan 2013, UNESCO – rejistu koleksaun arkivu Centro Audiovisual Max Stahl Timor-Leste hanesan, Memória mundu nian, ho titulu, Nasaun nia moris: Pontu Nakfilak! Tinan ida ne’e hanesan tinan 10 rejistu iha Memoria mundu nian.
CAMSTL prezerva ona materia rihun ualu (8000-+) file no horas Rihun lima (5000+) iha systema digitalizasaun no iha platoforma ne’ebe foun no modernu. Materia sira ne’e Maioria husi Servisu Saudozu Max no ekipa CAMSTL ninian, no balun husi belun Jornalista no entidade seluk.
“Ita kria plataforma ne’e hanesan janela ba estudante sira bele asesu matéria audiovisual ho nia informasaun meta data kompletu; Sistema ida ne’e ita instala tiha ona iha INA – Institutu Nasional Audiovizual – Fransa, no iha Universidade Coimbra – Portugal, tuir koleksaun Saudozu Max Stahl no nia ekipa sira nian, atu hakbesik liu Timor –Leste nia istoria ba Mundu”, Edicitio Pinto esplika.
Centro Audiovizual Max Stahl Timor-Leste halo eventu anniversariu tinan 20, ho nia objectivu atu hatudu importánsia ba konservasaun memória istórika nian; Hodi hariku koñesementu konaba abut ba independénsia no auto determinasaun Timor-Leste nian.
Hanesan- Segredu ba susesu husi forsa oin-oin, ne’ebé okupa teritóriu iha istória nia laran mak hotu-hotu tenki izola populasaun Timoroan ba mundu liur.
CAMSTL labele halo tuir ezemplu izolasionizmu ninan. Kontráriu husi ida ne’e, tenki hola parte ho ativu ba sosiedade ne’ebé mak nia pertense ba, nomos bele sai hanesan janela ida ba mundu liur.
Eventu ida ne’e konstitui husi momentu ida ne’ebé mak atu hametin relasaun iha nivel Internasionál, no iha sosiedade.
Ho konjuntu hamutuk ho organizasaun sira ne’ebé mak iha akordu no ba koperasaun nian: Universidade de Coimbra, husi Portugal; Universidade Nacional Timor Lorosa´e; Institutu Nasional Audiovizual husi Fransa; Centro Internasional do Patrimônio Documental – UNESCO representasaun iha Korea Sul; Konservasaun no Digitalizasaun hosi Património Documental no Arkivus husi nasaun Cuba; Documentation Center of Cambodia, no Peritus husi nasaun oi-oin.
Entaun, la’os de’it nu’udar eventu ida atu aprezenta matéria husi arkivu CAMSTL nian, eventu ida ne’e mos tenki sai nuudar fatin sorumutu Internasionál ba siénsia, sai nuudar oportunidade ida ba akadémiku sira hotu atu hasoru malu ho nia maluk sira atu nune’e posivel ba sira hodi troka koñesimentu.
Prezensa husi desizór politiku sira mos importante tebetebes, atu nune’e sira mos bele komprende relevánsia husi estrutura no natureza ida ne’e ba Nasaun. Eventu ho dimensaun ida ne’e mos bele hari’i no kria Paradigma foun ba nia konseitu visional ida, atu mantein arkivu no imajen sira moris nafatin.
Konseitu ba espozisaun ne’e bazeia ba konsiliasaun entre kultura no tradisaun Timoroan nian liga ba istória, hamutuk ho teknolojia ba informasaun, ne’ebé mak sei implika atu rekollia elementu etnográfiku sira ne’ebé bele reflete realidade Timoroan sira nia lian, liu husi tempu ba tempu.
“Ita loke ita nia pájina istória hodi rona lia nain modernu husi arte contemporáneu, no vizual sira. Espozisaun ne’e ami loke ba ema hotu-hotu hodi partisipa liu-liu eskola sekundariu no pré-sekundariu sira hotu iha Dili, ne’ebe ami tatoli ona liu husi karta konvite. Hafoin ita nia Espozisaun ne’e remata, ita sei loke iha Internet Arkivu / Museum móvil ba ita nia Eskola sira, atu bele asesu ita nia istória iha sira nia hela fatin no aula sira. Ho objetivu atu, Jerasaun sai lia nain ba nia istória rasik iha futuru”, Diretór Ezekutivu Centro Audiovisual Max Stahl Timor-Leste (CAMSTAHL) Edicitio Pinto.
“Ami mos servisu hamutuk ho Asosiasaun Jornalista Timor-Leste, Timor-Leste Press Union, no Uniaun Profisaun Journalista Timor-Leste, hodi halo entrevista ba jornalista sira ne’ebe halo knar profisaun jornalista husi (1974-1999)”, Diretór Ezekutivu Centro Audiovisual Max Stahl Timor-Leste (CAMSTAHL) Edicitio Pinto.
Sira halo kna’ar importante hodi halian lian laek sira no hakerek notisia sira ne’ebé bele halo povu Timoroan atu fiar ba ukun an, nomos halo notísia ba mundu atu povu iha rai liur bele hatene povu timoroan nia halerik.
“Ami hanaran publisidade ne’e ho tema ”Jornalista ko’alia” no ami publika ona iha mídia online sira, nomos ita bele rona sira nia istória iha periodu espozisaun. Ami sei kontinua nafatin buka no entrevista jornalista sira hotu nia istória hodi prezerva no publika to’o tinan oin fulan setembru 2024”, Diretór Ezekutivu Centro Audiovisual Max Stahl Timor-Leste (CAMSTAHL) Edicitio Pinto hakotu.
Jornalista : Ekipa G-News
Editór Testu : Amito Qonusere Araújo
loading="lazy" />