G-NEWS – Eis Adjuntu Komisáriu Komisaun Anti Korupsaun (CAC_sigla Portugés) ba assuntu Prevensaun no Sensibilizaasaun Luis de Oliveira Sampaio husu ba deputadu sira iha Parlamentu Nasionál, atu labele halo foer sira nia títulu no mandate Nobre tanba de’it subsidiu.
Luis de Oliveira Sampaio hato’o lia-hirak ne’e, ba G-News, segunda-feira (11122023).
Atu hatene klaru kona-ba ne’e, tuir mai sani hamutuk entrevista esklusivu hosi Jornalista Amito Qonusere Araújo ho Luis de Oliveira Sampaio, kona-ba subsidiu ba deputadu sira.
G-News: Oinsa ita bot nia hanoin kona-ba subsidiu ba deputadu sira, ne’e kategória korupsaun legál ka lae?
Eis Adjuntu CAC: Antes hatan ba pergunta ne’e, importante atu kumpriende uluk papel/knaar deputadu sira nian. Artigu 92 Konstituisaun, defini katak Parlamentu Nasionál Repúblika Demokrátika Timór-Leste nia órgaun soberanu ida– ne’ebé reprezenta sidadaun timór hotu-hotu no kaer podér lejislativu no podér ba fiskalizasaun no desizaun polítika.
Ne’e signifika katak deputadu sira iha PN ne’e nu’udar reprezentante povu, la’os reprenzenta sira nia an ka grupu.
Tanba ne’e, konsekuensia lojiku husi mandatu ne’e mak atu reprezenta interese povu ka interese sidadaun sira nian. Ne’e signifika interese povu nian tenke prevelese liu duke sira interese rasik.
Bainhira deputadu sira atua ka komporta fora husi sira nia kompetensia ne’e konsidera nu’udar violasaun ba sira nia dever institusional atu reprenzenta povu.
Fila-fila ba ita nia pergunta kona-ba komportamentu hanesan ne’e konsidera nu’udar korrupsaun politika? Iha aspeitu lubuk ida mak envolve iha konseitu korrupsaun polítika. Maibé literatura sira sujere katak bainhira ukun-na’in sira aproveita sira nia kna’ar ka kargu durante sira nia mandatu hodi halo dezisaun ka prodús politka-públiku ne’ebé orientadu hodi benefísia sira nia konsidera nu’udar korrupsaun polítika. Saida mak deputadu sira halo dadaun reflete nosaun kona-ba korrupsaun politika tanba ignora realidade sosiál ne’ebé povu ida ne’e luta hela kalan loron, no aproveita auzénsia kapasidade no koñesementu povu nian, deputadu sira halo arranju no esforsu sistematiku atu benefisia sira nia an. Problema boot korrupsaun legal ninia efeitu no potensia destrutiva (potensi yang merusak) ne’e aat liu duke korrupsaun konvensional ne’ebé baibain ita hasoru) no dezafiu boot atu kombate. Dalan atu kombate mak liuhosi forsa sosial ka forsa popular– movimentu sosial husi elementu sosial hotu atu halo presaun ba PN hodi anula politika ne’e.
G-News: Liga ba kondisaun moris povu nian, liu-liu bee mos, saude, estrada no seluk tán, maibé deputadu sira goja regaliais no subsidiu sira, ne’e konsidera ne’e violasaun ba povu nia moris ka lae?
Eis Adjuntu CAC: Iha aspeitu barak ne’ebé envolve iha ne’e, ne’ebé povu presiza hatene. Politika subsidiu no regalias oioin ne’e laos deit viola povu nia direitu ba moris diak deit, maibé viola obrigasaun no objetivu estadu ne’ebé garante iha Aktu hirak ne’e viola gravemente devér estadu ne’ebé hatuur iha artigu 6 letra (e) Konstituisaun ne’ebé garante katak objetivu estadu ida mak… “kria sidadaun sira-nia ben-estár materiál no espirituál hodi loke-dalan atu harii sosiedade ida-ne’ebé hatuur iha justisa sosiál”. Iha kontextu ida ne’e, deputadu/a sira iha PN politikamente vinkuladu atu realiza objetivu hirak ne’ebé estabelese iha Konstituisaun, nu’udar obrigasaun Konstituisional husi deputadu sira. Nu’udar Estadu-de-Direito PN sujeita ba norma sira iha konstituisaun, la’ós kontra devér ka atua fora husi devér konstitusional ne’ebé lei estabelese.
Aleinde ne’e deputadu/a sira viola responsabilidade PN rasik sira dever institusionál no Konstitusional tuir artigu 92 Konstituisaun nu’udar órgaun soberanu ne’ebé reprezenta interese superior povu nian iha uma fukun PN, ne’ebé atribui podér lejislativu, podér fiskalizasaun no desizaun polítika. Iha ámbitu podér ne’ebé Konstituisaun estabelese, define de’it kompeténsia ne’ebé ligadu ho interese no vontade popular povu no estadu nian; la’ós interese partikulár deputadu/a ida-idak nian.
G-News: Nu’udar eis komisariu KAK, aseita ho subsidiu ne’e ka lae?
Eis Adjuntu CAC: Atualmente Timor-Leste hasoru hela dezafiu no krize sosial multidimensionál ne’ebé produz efeitu muldimensionál hanesan violénsia no krime akontese iha kuaze iha territoria laran tomak.
Relatoriu no estudu sira konfirma katak 41.8 porsentu populasaun Timor-Leste moris iha liña pobreza absoluta nia okos. Direção Geral Estatística Ministériu Finanças, Secretária Estado da Formação Profisionál e Empregu (SEFOPE), no Organização Internacional do Trabalho (ILO), koloka nivel desempregu Timor-Leste iha 5,1%. Iha parte-seluk, problema atual kona-ba folin nesesidade-bázika ne’ebé aperta povu ki’ik sira nian kakorok-talin, problema bee-moos, fenomena natural bailoron-naruk ne’ebé sei ameasa produsaun agríkula rai-laran
Tuir loloos deputadu sira konsentra uluk ba povu ninia necessidade hirak ne’e antes diskuti deputadu sira ninia subsidiu no previlijiu sira. Ne’e la’os aseita ka aseita – deputadu/a sira tenke hatene sira sai deputadu/a la’os ba sira nia an, ba povu no sira viola sira nia obrigasaun tuir lei no Konstituisaun.
G-News: Tanba proposta ne’e seidauk promulga iha Prezidénsia da repúblika, oinsa ita boot sira nia rekomendasaun ba PR?
Eis Adjuntu CAC: Hanesan sosiedade ita tenke hahu alerta, aviza, bolu antensaun atu Prezidenet bele iha informasaun antesipadamente. Embora Prezidente rasik iha ona koñementu kona-ba asuntu ne’e, maibe sosiedade sivil tenke hahu kestiona tanba selae Prezidente bele haluha, ka se asesor sira la aviza Prezidente kona-ba asuntu ne’e, bele rezulta projeitu lei ne’e tama iha vigor nonok deit.
G-News: Ita boot nia rekomendasaun ba Parlamentu Nasionál kona-ba subsidiu refere?
Eis Adjuntu CAC: Se iha posibilidade husu ba deputadu no deputada sira iha PN atu rekonsidera hodi dada sai fali asuntu ne’e no bele aprezenta fali iha forma ida razoavel, realistiku no balansu ho realidade sosial povu nian. Antes petisaun tama ba Prezidente se sira akompaña movimentu no protestu hirak ne’e, diak liu degan cara terhormat sira dada fali projeitu ne’e, duke povu hotu hamrik kondena no hamoe sira.
Deputadu sira ne’e baibain ita respeitu sira, bolu sira ho titulu nu’udar distintus/as, sua-exelénsia tanba sira-nia knaar nobre (mulia) atu reprezenta povu, atu halo politika ne’e exelénte (furak) ba povu. Tanba ne’e, deputadu/a sia keta halo sira hafo’er, halo noda rasik tiha titulu nobre ne’ebe konsagra ba sira nu’udar reprezente povu nian ho misaun lulik ba interese povu nia bens-estar laos sira nia bens-estar – povu moris kiak no vulneravel iha aspeitu hotu-hotu.
***
loading="lazy" />