G-NEWS (DILI) — Loron tersa-feira (12 fulan-Novembru tinan 2024), povu Timor Leste sei komemora tinan 33 masakre Santa Kruz, ne’ebé akontese iha loron 12 fulan-Novembru tinan 1991, iha ne’ebé estudante no joven rezisténsia sira mate no kanek, no balun to’o agora seidauk hetan nia isin, tanba partisipa iha marsa ida, husi Igreja Motael, ba semetériu Santa Kruz.
Bainhira to’o iha ne’ebá, forsa Indonézia ho armada, tiru hasoru joven sira ne’ebé ejiji direitu ba ukun-rasik-an. Istória ne’e hahú ho protestu pasífiku ne’ebé hala’o hosi grupu juventude Timor Lorosa’e nian iha Semitériu Santa Cruz. Sira halibur hodi hanoin sira-nia kamarada sira ne’ebé monu iha funu no hodi ezije sira nia direitu ba independénsia. Ba governu Indonézia, asaun ne’e konsidera hanesan ameasa ida ba estabilidade polítika no sira-nia kontrolu ba teritóriu ne’ebé sira foin aneksa iha tinan 1976.
Prezensa jornalista internasionál, Max Stahl, sai importante tebes. Stahl, ne’ebé maka serbisu ba rede televizaun britániku ida iha momentu ne’ebá, kaptura eventu ne’e. Kamera ne’ebé nia lori grava ho klaru saida mak akontese hafoin tropa Indonézia to’o iha fatin refere. Saida maka inisialmente parese hanesan manifestasaun pasífiku ida ho joven ne’ebé lori spanduk no hakilar, lakleur nakfilak ba violénsia brutál.
Ho rejultadu husi luta ne’ebé timoroan sira partisipa, ikus mai governu Indonézia fó opsaun atu halo integrasaun ho Indonézia ka Independénsia total. Opsaun ne’e akontese tanba iha ona presaun internasionál relasiona ho violasaun ba direitu umanu ne’ebé akontese durante tinan 24 nia laran tomak.
Maski luta naruk povu hakat liu ona, kanek no fitar sira ne’ebé seidauk kura, matanbeen ne’ebé seidauk maran, tanba de’it kondisaun moris ne’ebé povu enfrenta bainhira hanoin hikas ba memória pasadu ne’ebé nakonu ho terus.
Iha ukun-rasik-an ida ne’e, objetivu prinsipal ida mak moris di’ak povu nian.
Sidadaun ida António Araújo, hela iha Manleuana, ko’alia ba G-NEWS, iha merkadu Manleuana domingu (10112024) katak, governu tenke fó atensaun sira ne’ebé desde tempu okupasaun Indonézia moris iha kondisaun terus, presaun to’o agora mós sei nafatin moris iha liña terus nian.
“Governu agora ne’e iha responsabilidade atu tau-matan ba nia povu ne’ebé sei moris iha liña terus no susar, liu-liu ita nia inan-manan no família sira ne’ebé uluk terus iha tempu Indonézia, hanesan hetan ameasa, baku, tebe, tanba defende ba ukun-rasik-an”, António Araújo, ko’alia ba G-NEWS.
“Liu husi masakre 12 Novembru ne’ebé joven barak mate iha tempu funu, joven terus barak, joven lakon iha funu laran to’o agora ita la hetan, maibé agora ita haree buat hotu oin-seluk, ema ne’ebé uluk lakohi ukun-an, agora sai fali éroi, entaun joven foin sa’e sira ne’ebé nia inan-aman terus ba rai-ida ne’e sai fali penonton tanba la iha oportunidade atu servisu, ida ne’e mak susar oituan”, António aumenta-tán.
Iha parte seluk, Armando de Sá ko’alia katak, lideransa nasionál tenke halo ona reflesaun ba memória sira funu nian, liu-liu povu sira ne’ebé terus, nune’e bele haree moris di’ak povu nian iha tempu ukun-an ida ne’e, tanba povu presiza iha kondisaun di’ak atu hala’o atividade loron-loron.
“Ita nia ukun-na’in sira tenke halo reflesaun liu-liu hadia povu nia moris. Se lae, ita nia provu mak terus hela de’it. ho Masakre 12 Novembru, tinan 33 liu ba, tuir loloos ne’e oportunidade di’ak ba nasaun, atu halo reflesaun”, Nia komenta ba G-NEWS.
Martinho Fernandes, tinan (57) ko’alia ba G-NEWS, iha semetériu Santa Kruz, segunda-feira (11112024) katak, ninia prezensa iha semetériu Santa Kruz, nu’udar sinal atu presta ninia onra ba estudante no joven rezisténsia ne’ebé mate iha tinan 33 liu ba.
“Ohin ha’u mai iha fatin ne’e, atu haree situasaun iha tinan 1991, ita nia estudante no joven feto no mane sira, mai tau aifunan iha matebian Sebastião Gomes nia rate, depois militár Indonézia tiru. Ha’u mai ne’e hanesan sinal atu hakruk ba sira nia kontribuisaun tomak iha pasadu, no ohin ita ukun an”, Martinho Fernandes, ko’alia ho matabeen, bainhira G-NEWS halo entrevista iha estrada semetériu Santa Kruz, Dili.
Sidadaun ida ne’ebé tutur aifuan no faan iha semetériu Santa Kruz, Olandino, ko’alia ba G-NEWS katak, sente kontente ho serimónia masakre santa kruz ne’ebé sei realiza iha tersa-feira (12112024), tanba sei halibur sidadaun tomak. Nia la iha hanoin atu ko’alia kona-ba kondisaun moris di’ak povu nian, maibé nia sente katak, ho atividade ne’ebé governu halo, sei fó oportunidade ba ema hotu-hotu atu hala’o atividade ho livre, hodi kontribui ba pás no estabilidade iha komunidade nia leet.
“Ha’u la iha hanoin kona-ba ida ne’e maun…..Ha’u dehan de’it, joven sira tenke kria pás no estabilidade, atu nune’e ami sira ne’ebé faan produtu bele folin, tanba iha problema, ami tama sai bairro mós ami tauk, tanba ema lanu ka halo problema, ita mak sai fali vítima”, Olandino ko’alia ba G-NEWS, ho oin ne’ebé nakonu kontente.
Iha parte seluk, Ermundo de Jesus Maia, estudante Universidade da Paz (UNPAZ), ko’alia katak, jerasaun foun sira iha papel vitál hodi harii futuru nasaun nian. Nia subliña importánsia perspetiva luan no komprensaun kle’an kona-ba dezenvolvimentu, atu nune’e Timor Leste labele monu ba lasu iha konflitu no tensaun pasadu. Maia fó hanoin katak nasaun ne’e presiza líder sira ne’ebé la’ós de’it edukadu formál, maibé mós iha kbi’it atu halibur sosiedade no lori nasaun ne’e ba progresu. Hodi utiliza poténsia edukasaun no abilidade nian, jerasaun foun sira tenke sai ajente mudansa nian ne’ebé fó prioridade ba pás, prosperidade no igualdade, no evita divizaun sira ne’ebé bele difikulta dezenvolvimentu.
“Nu’udar nasaun foin ukun-an, Timor Leste presiza juventude ne’ebé prontu atu kontribui ba dezenvolvimentu ne’ebé inkluzivu no sustentável ba bem-estar povu hotu nian”, nia ko’alia ba G-NEWS
Funsionáriu Públiku ida ne’ebé lakohi ko’alia nia identidade, ko’alia ba G-NEWS iha Matadouru, Dili, segunda-feira (11112024) katak, durante ne’e joven-milenial nakfilak tiha sai joven-tuda. Rajaun nia ko’alia nune’e, tanba iha tempu rezisténsia, joven timoroan barak mak luta ba direitu umanu, defende ukun-rasik-an, no iha komprimisu ida de’it mak “mate ka moris ukun-rasik-an”. Maibé iha tempu independénsia, joven milenial sira la banati ona komprimisu joven rezisténsia nian atu defende ba direitu umanu, maibé defende fali autor ba violasaun direitu umanu, ne’ebé tuir loloos povu ne’e presiza hetan tulun.
Tanba ne’e, nia husu ba joven sira atu halo reflesaun ba an rasik, no liu-liu rona no akompaña istória família ida-idak nian ne’ebé uluk moris iha terus no susar, iha persegisaun nia laran tanba de’it defende independénsia, nune’e be emuda konsiensia joven ida-idak ninian, atu labele mete ka partisipa iha krime oi-oin, maibé prepara an liu husi formasaun formal no naun-formal, hodi lori Timor Leste sai nasaun dezenvolvidu.
“Obrigadu ba G-NEWS, aban selebra loron nasional Juventude, no hanoin hikas tinan 33 Masakre Santa Kruz. Liu husi oportunidade ida ne’e, husu ba foin sa’e sira atu hamutuk, soe ona problema, hanoin de’it mak oinsá aprende siensia, nune’e aban-bainrua nasaun fó responsabilidade, bele lori povu no rai ida ne’e bao in ho di’ak. Joven-milenial, tenke joven ne’ebé iha kapasidade, la’ós sai joven-tuda, ne’ebé ema bolu ita joven problemátiku”.
Sidonia de Jesus Soares, tinan (60), ko’alia ba G-NEWS iha Balide katak, liu husi komemorasaun masakre Santa Kruz, nia iha esperansa ba governu atu hadia povu nia moris, ho Orsamentu Jerál Estadu (OJE) tinan 2025 ne’ebé diskute dadauk iha Parlamentu Nasionál.
Nia husu atu joven sira tenke kontribui ba pás, no uza referénsia kontribuisaun joven no estudante rezisténsia iha tempu pasadu ne’ebé luta no defende ba ukun-rasik-an, nune’e joven milenial, bele prepara an másimu hodi prepara atu lori povu no nasaun ba moris di’ak.
“Ha’u husu ba joven sira, atu konsenta ba eskola, formasaun, hodi nune’e bele prepara an matenek no kapasidade, tanba nasaun ne’e presiza joven sira ne’ebé iha kapasidade atu ukun povu no rai ne’e. Ha’u nia oan estudante no joven sira ne’ebé halo problema, tuda malu, ransu livre, ida ne’e sei fó impaktu ba imi nia futuru, no se loos mak atu lori povu no nasaun ne’e bao in, kuandu imi la prepara imi nia an didi’ak”, Sidonia hato’o ninia direitu espresaun ba G-NEWS.
Nia dehan tán, iha tempu rezisténsia, estudante no joven barak la iha oportunidade atu aprende liu-liu partisipa iha formasaun no eskola, tanba situasaun no kondisaun la permite. Tanba ne’e, nia husu ba joven sira atu aproveita Liberdade ne’ebé iha hodi aprende, nune’e prepara ba tempu naruk. Kuandu la iha preparasaun másimu, ikus mai ema seluk mak kontinua ukun nasaun, no joven sira mak nafatin sai “penonton” nafatin.
Tuir Faustino Goncalves ninia hanoin kona-ba Masakre 12 Novembru, nia dehan ba G-NEWS katak, nia rasik la envolve iha masakre 12 Novembru tinan 1991, tanba momentu ne’ebá nia foin halo tinan 3, maibé nia sente katak, situasaun momentu ne’e defisil tebes, kondisaun moris sidadaun Timor la di’ak. Nia fó sasin katak, masakre 12 Novembru, ne’ebé kapta liu husi filme Jornalista Max Stahl, mak doko mundu nia atensaun ba problema ne’ebé timoroan sira enfrenta durante invazaun nia laran.
“Ha’u kontente tanba Timor Leste hetan ona Independénsia, maibé ita triste bainhira ita fila fali ba passadu, kuandu haree no rona istória ne’ebé ita nia maun sira halo iha tempu funu, liu-liu ita haree masakre santa kruz, ema barak mate, joven sira hetan baku no tebe, tanba defende lia-loos, defende ba ukun-rasik-an”, Faustino Goncalves, espresa ninia hanoin kona-ba.
Faustino iha esperansa mak estudante no joven sira tenke hamutuk, kria unidade no pás, nune’e governu konsentra ba dezenvolvimentu nasional. Nu’udar joven no estudante, tenke aprende, asesu eskola, nune’e prepara an ba futuru ne’ebé di’ak liu.
João Cardoso, estudante Universidade Nasional Oriental Timor Lorosa’e (UNITAL), fó hanoin katak, jerasaun foun sira tenke para fó kulpa ba malu. Tuir nia, atu harii nasaun nia futuru, juventude sira tenke hamutuk, tau prioridade ba diálogu no servisu hamutuk. Duké monu ba divizaun ka konflitu, sira presiza foku ba solusaun konstrutivu no apoiu malu ba progresu Timor Leste.
“Jerasaun foin-sa’e sira tenke para ona ka lansa akuzasaun sira ne’ebé la fó benefísiu ba moris, liu-liu fó-sala ba malu. Ita presiza hamutuk, partisipa iha formasaun formál ka la’ós formál, no envolve iha diskusaun sira ne’ebé saudavel ho objetivu atu prepara ba futuru ida ne’ebé di’ak liu. Ho dalan ida-ne’e de’it, ita bele kria mudansa pozitivu no harii Timor Leste ida ne’ebé avansadu liu.” João Cardoso, tenik ba G-NEWS.
Cardoso subliña, só ho unidade no kolaborasaun maka jerasaun foun sira bele kria mudansa pozitivu no lori nasaun ida ne’e ba futuru ne’ebé di’ak liu.
Iha loron 11 fulan-Setembru tinan 20224, iha Sentru Konvensoens Dili (CCD), líder Igreja Katólika Papa Francisco, hala’o sorumutk ho foin sa’e sira, atu atu prevene an husi alkohol no prepara ida-idak nia an hodi kria mehi ne’ebé boot, atu sai lideransa di’ak ba Timor-Leste iha futuru, no prevene an husi alkóliku, tanba ne’e bele estraga joven sira-nia amizade, rejulta baku malu, oho malu, lakon estudu, ikus mai Timor-Leste lakon nia jerasaun kontinuadór di’ak.
“Husu ba joven sira tenke prevene an husi alkohol, imi tenke hatene kria mehi, no saida mak ita atu halo hodi realiza mehi sira. Ha’u husu imi tenke prepara imi-nia an ho di’ak, tanba imi mak kontinua lidera Timor-Leste,” Papa Francisco dehan iha momentu sorumutuk ho joven sira iha Centro Convenções de Díli (CCD), ne’ebé sita iha The Dili Weekly, loron 20 fulan-Setembru tinan 2024.
Papa Francisco dehan, joven ida mak la hatene kria nia mehi, sai hanesan ema ne’ebé reforma ona husi moris, nomós tenke halo barullu hodi hatudu katak vida moris mak ne’e. Halo barullu ida ne’ebé mak kontribui ba futuru ne’ebé mak di’ak, la’ós barullu ho alkohol, baku malu no tuda malu. Joven sira tenke iha rekonsiliasaun, atu nune’e bainhira iha konflitu ruma ikus sira tenke rekonsilia atu nune’e labele sai inimigu ba maluk sira.
Editór Testu: Amito Qonusere Araújo
loading="lazy" />