TL fuma tábaku terseiru-lugar iha Azia tomak “%20 mate ona”

“Folin tábaku agora ne’e di’ak maibé ne’e mós seidauk másimu, no konsidera sei ki’ik hela, kompara ho nasaun sira seluk”

Imajen: Supply
banner 120x600
208 Views

G-NEWS (DILI) – Sidadaun sira ne’ebé uza tábaku loron-loron sai nu’udar fátor risku prinsipal, hosi fator risku 4 sira hanesan grau hemu alku barak ka aumenta, konsumu ai-han ne’ebé la nutritivu, ijiene la saudavel, no menus atividade fíziku, ne’ebé kontribui ba moras lahadaet hanesan moras atakasaun fuan, stroke, diabetes, kankru, asma no moras hipertensaun.

Dadus ne’e relata hosi Diretór Ezekutivu Aliansa Nasionál Kontrolu Tabaku Sancho Fernandes, ba G-News, tersa-feira (03102023) semana ne’e.

banner 325x300

Sancho Fernandes esplika, sidadaun Timoroan uza tábaku okupa terseiru lugar iha rejiaun Azia tomak hafoin Myanmar no Bangladesh. Tuir dadus, jeralmente uza tabaku entre adultu sira hosi tinan 15 to’o tinan 49.

“Iha pursentu 39,5, hosi prevalênsia ne’e, mane mak uza tábaku as liu, no ho persentajen 62 kompara ho feto. Fuma ka uza tábaku ne’e mós de’it ema adultu sira maibé foin sa’e sira mós uza tábaku. Ne’e tuir dadus hosi Global Youth Tabaco Survey ne’ebé halo survey kona-ba idade foin sa’e sira ne’ebé ho tinan 13 to’o tinan 15. Hatudu iha tinan 2019, prevalênsia uza tábaku entre foin sa’e hosi tinan 12 to’o tinan 15 ho persentajen 30,9, no persentajen 42,4 hosi mane sira”, Sancho esplika.

Ho dadus utilizasaun hosi Global Youth Tabaco Survey (GYTS) katak, feto sira uza tabaku kretek hanesan surya no LA ho persentajen ki’ik iha tinan 2013, maibé iha fali tinan 2019, sidadaun feto sira uza fali tábaku tradisionál hahú sae oituan ba pursentu 13, liu-liu ba labarik feto sira hosi tinan 13 to’o tinan 15.

“Prevalese uza tábaku ne’ebé as ne’e tábaku ida kretek. Ita hatene tábaku ida kretek hanesan Surya, LA ne’e nia asesibiliade fasil liu iha merkadu, no fasil ema sosa tanba folin barratu no seluk tán. Ita nia prevalênsia to’o agora ba adultu sira, seidauk iha survey ida atu haree kona-ba ema adultu sira uza tábaku tradisionál, seidauk iha dadus”, Sancho aumenta tán.

Tuir Aliansa Nasionál Kontrolu Tabaku katak, prevalênsia moras la hadaet ne’e mak moras oho ema as iha Timor Leste kompara ho moras sira seluk. Moras atakasaun fuan ne’e mak sai moras oho door primeiru as liu iha Timor Leeste, no konsidera moras ne’e barak liu ataka ema sira ho idade produtivu tanba impaktu hosi fuma tabaku loron-loron.

Tuir dadus hosi Organizasaun Mundial Saúde (OMS), hatudu, ho pursentu 20 hosi ema mate ho moras La hadaet kada tinan iha Timor, mai hosi ema sira ho idade produtivu, liu-liu ho idade 45 mai kraik.

“Ha’u atu hateten katak, uza tábaku iha ita nia nasaun, as liu ema adultu sira maibé hosi idade 15 to’o 49, mais ne’e idade foin sae ka idade produtivu”, nia esplika.

Tuir prozesaun, Sira ne’e sei idade produtivu hodi uza tabaku iha risku ba moras la hadet sira iha futuru. Tanba ne’e Governu presiza haree no buka solusaun ho estratéjiku, liuhosi reforsa ba implementasaun lei, hasae taxa tabaku, bandu promosaun publisidade tabaku, bandu faan rahun, bandu faan ba minoridade, hanesan dalan ne’ebe komprenhensivu atu reforsa lei kontrolu tabaku hodi prevene ema atu fuma sedu liu-liu motiva ema ne’ebé fuma labele kontinua fuma.

“Tuir dadus hatudu katak, bainhira folin tabaku sae, ne’e hatun prevalénsia uza tabaku. ita haree demográfia survey Saúde uza tabaku iha tinan 2016 ho pursentu 57,3, mais dadus Global Youth Tabaco Survey iha tinan 2022, Timor uza tabaku tun ba pursentu 39,5, ne’e hatudu katak hosi taxa no presu ne’ebé sae, konsege redus uza tabaku ho pursentu 18 iha periódu ida ne’e. Evidensia hatudu katak presu tábaku ne’e efetivu teb-tebes atu redus liu-liu prevene foin sae sira atu hahú fuma”, Diretór Ezekutivu ANT Sancho Fernandes esplika.

Prespetiva ANCT katak, dekretu lei kontrolu tábaku nesesidade balun atu muda iha futuru, maibé tuir Diretór Ezekutivu ANCT katak, dekretu lei ne’e di’ak tebes, maibé dezafiu mak mekanismu iha implementa seidauk iha fatin.

Governu tenke hasae taxa importasaun tábaku

 Maske relatóriu sira kona-ba númeru fuma tabaku hosi timoroan sira, ne’ebé as liu iha rejiaun Azia tomak, hafoin númeru ida okupa hosi nasaun Myanmar, no nasaun Bangladesh okupa númeru da-ruak.

Sidadaun ida iha área Comoro, Americo de Jesus, informa ba G-News, tersa-feira (03102023) semana ne’e katak, nia parte fuma tábaku tanba toman ona, tanba nia fuma tabaku desde sei tinan 29 ba leten.

“Agora ha’u tinan 41, ha’u fuma kuaze tinan sanolu resin ona, ha’u toman ona. Se ha’u la fuma, ha’u labele halo servisu di’ak. Ha’u gosta tebes atu para fuma sigaru, maibé ha’u la hatene dalan. Karik ita nia Governu prepara ai-moruk, entau ha’u hemu par fuma, tanba fuma ne’e la di’ak”, nia haktuir.

Nia husu ba Governu atu halo kontrolu másimu ba folin sigaru nian, no kontrola mós ba labarik minoridade sira ne’ebé sosa iha loja no kioske sira. Tuir loloos, governu tenke aumenta taxa ba sigaru nian di’ak liu duke taxa ba transporte sira, tanba impaktu boot ba saúde ema nian mak liuhosi fuma tábaku maske governu kria lei hodi kontrola maibé folin la hasae másimu, sei la iha mudansa.

“Nu’udar sidadaun ida, husu ba Governu, atu aumenta taxa ba importasaun sigaru no tua, tanba buat rua ne’e kuandu taxa bain-bain, ne’e hanesan atu kili fali sidadaun sira. Governu iha kompeténsia atu halo saida de’it. Governu ne’e hanoin nia sidadaun sira nia saúde, entaun aumenta taxa tabaku no folin iha merkadu mós aumenta. Tanba kuandu masu ida mak dollar 10, ne’e númeru sosa mós menus ona. Maibé Governu la sériu atu halo kontrola maske kria lei”, Americo esplika.

Iha parte seluk, Martinho Filípe Xavier, hosi Taibesi informa katak, fuma perigu ba saúde, tanba ne’e nia mós tenta atu para fuma.

“Ha’u mós tenta atu para fuma sigaru tanba perigu ba ita nia saúde. Maibé agora ha’u seidauk bele para, karik aban-bainrua ha’u bele para. Ha’u mós hatene katak, ita fuma ne’e hanesan ita fuma osan, sunu ita nia fuan, maibé ita toman ona. Ha’u iha uma, ha’u bandu labarik sira labele fum, kuandu sira fuma mak ha’u hetan, ha’u foti sigaru ne’e, ha’u soe”, nia esplika.

Maiória sidadaun barak ne’ebé fuma tábaku loron, husu governu atu aumenta taxa no folin sigaru iha merkadu, nune’e númeru fuma bele menus, tanba tuir Martinho katak, ema mate barak tan de’it fuma tábaku.

“Hanesan ohin maun esplika dehan ema ho pursentu 20 mate tan de’it impaktu hosi fuma. Ne’e sériu tebes, no presiza kontrolu másimu hosi Governu. Ha’u sente katak dadus sira ne’e relevante tebes, no presiza Governu halo sosializasaun ba estudante siram tanba tuir ha’u haree ho matan katak, estudante barak liu fuma duke ema katuas sira. labarik joven sira fuma pois toba, hader toba tán, entaun ne’e hanesan provoka tensaun sae, moras strocke no seluk tán”, nia esplika.

 Estudante UNTL Gaudencio Sequeira dehan, governu tenke uza nia autoridade tomak hodi hasae taxa ba importasaun tábaku, nune’e bele influênsia presu iha merkadu lokál aumenta, hodi hatodan labarik minoridade sira fuma, no joven produtivu sira to’o ema ho adultu labele atu sosa. Tanba fuma sigaru loron-loron fó perigu ba saúde ema nian. tuir informasaun ne’ebé nia asesu hosi Organizasaun Mundial Saúde katak, timoroan barak mate tanba impaktu hosi fuma tábaku, liu-liu foin sa’e sira ho idade produtivu to’o ema adultu sira, hanesan moras strocke, hipertensaun, mear no seluk-tán.

“Fuma ne’e périgu ba saúde. Ita ba óspital no sentru saúde sira, ita lee relatóriu sira, maiória pasiente barak ne’e maihosi TBC, kankru, strocke tanba de’it impaktu hosi fuma. Depois ita haree mesak ema foin sa’e mak barak, ida ne’e perigu, no fó ameasa ba futuru nasaun ne’e nian. Se ita la kuidadu ita nia saúde, to’o tenpu atu sai líder, ita komesa mear, no enfrenta moras oi-oin, ikus maki ta la goja ita nia vída, no estraga ita nia futuru de’it”, nia esplika.

 Estudante livre teória hosi UNITAL Aleixo Cardoso esplika, impaktu hosi fuma tabaku hanesan meiu ida atu estraga pulmaun, no afeta ba saúde umanu. Ho kondisaun ida ne’e, halo konsumedor sira nia kondisaun saúde la di’ak. Tanba ne’e, nu’udar estudante akadémiku, husu ba governu atu halo kontrolu másimu ba importasaun tábaku, no implementa lei kona-ba tábaku nian ho rígor.

 “Nu’udar sidadaun, no estudante akadémiku, husu ba Governu atu hasae taxa importasaun tábaku no hasae presu sigaru iha merkadu nasionál no lokál sira, no hametin seguransa iha linha fronteira terrestre no tasi, liu-liu ba transaksaun tábaku ho illegalmente. Se ita nia Governu nia kontrolu mínimu, sei fó impaktu ba utilizador tabaku, liu-liu labarik minoridade sira ne’ebé sosa”, Aleixo esplika.

 Tanba ne’e, nia kontinua husu nafatin ba Governu atu sosializa kona-ba risku fuma tábaku ba estudante sira iha munisípiu sira, tanba estudante nível sekundária barak mak fuma tábaku iha tenpu eskola.

 Joven hosi Fronteira-Batugade Carlos Bere-Mau fó sasin katak, durante transaksaun illegal iha li ha fronteira, maiória hosi tábaku. Tanba ne’e hanesan sidadaun ne’ebé rezidente iha fronteira husu ba autoridade seguransa, atu kontrola másimu ba assuntu ida ne’e, tanba ho importasaun ne’ebé buras, fó benefísiu direta ba grupu balun ne’ebé prátika ba atividade negósiu illegal, no ikua mai Estadu mak lakon ba taxa.

 “Durante ne’e, ami iha zona fronteira ne’e, atu hanusa, transaksaun illega barak liu ne’e mak sigaru, tanba iha Atambua ne’e presu baratu, entaun iha ne’e hakarak hotu atu ba sosa, no la selu taxa, entaun Estadu mak lakon”, Carlos afirma lia ne’e, ba G-News, tersa-feira (03102023) semana ne’e.

 “Di’ak-liu governu tenke hasae taxa, no parte polísia fronteira tenke kontrolu másimu ba tama illegalmente liu-liu sigaru ne’e. Ha’u haree durante ne’e katak, ema hatama sasan illegal barak liu ne’e mak sigaru. Ne’e sira hatama kaixa boboot de’it, maibé dalaruma Polísia sira la hetan, di’ak ida hetan, maibé ema ne’e kan bisnis, entaun dalaruma bisnis ne’e ita mak komprende de’it ona”, Bere-Mau fó sasin.

 Sidadaun ida ne’ebé faan tábaku iha Lesidere Filípe Soares dehan, nia parte sosa sigaru tutsn hosi negósiu online. Atividade negósiu ne’e la hetan rendimentu ne’ebé boot, maibé atende de’it nesesidade diária.

 “Ha’u la ko’alia atu hasae folin, ne’e ha’u la hatene, ha’u hatene mak faan de’it. Ami faan ida ne’e par sosa fali foos atu han”, Filípe konta tuir.

 Tuir nia, impaktu hosi fuma tábaku mak estraga saúde, tanba ne’e nia husu, liu-liu labarik minoridade sira atu labele fuma tábaku, tanba estraga ema vída hanesan mear, isin manas no moras seluk-tán.

 Diretór Ezekutivu Aliansa Nasionál Kontrolu Tábaku Sanho Fernandes husu ba Governu atu investe ba sosiliziasaun másimu kona-ba pergisu uza tábaku, no fátor risku sira ba moras lahadaet, ba sidadaun tomak iha territoriu nasionál, nune’e bele sajuda sidadaun sira hodi halo prevensaun, liu-liu ba jerasaun foun sira atu bandu sosa tábaku sira iha merkadu, no mós bandu fuma iha moris loron-loron nian.

Jornalista       : Ekipa G-News

Editór Testu : Amito Qonusere Araújo

relavante