G-NEWS (DILI) – “Hafoin tinan naruk nian, Timor Leste iha situasaun defisil nia laran, nakukun hafalun ha’u, rai be hakmatek haree ha’u. ikus-mai buat hotu fila fali mai ha’u, la iha rai ida ne’ebé nakukun fali, mes-mesak ho ha’u tán, ida ne’e mak tempu fali ona ba ha’u, mai tán dala ida hodi hamutuk ho imi”.
Loron 9 to’o loron 11 fulan Setembru tinan 2024, istória ida ba Timor Leste, tan na’in ulun Igreja Katólika mundu ninian, no Maromak nia saseluk, Santu Padre Francisco, sei hakat mai rai-lafaek, rai-santu, Timor Leste; rai ne’ebé Santu Padre João Paulo II, vizita da-huluk iha loron 12 fulan Outubru 1989, hodi sarani nu’udar Rai-Santu katak, “Imi mak Masin no roman mundu nian”.
Hanoin ba tinan 35 ba kotuk, bainhira Santu Padre João Paulo II vizita Timor-Timur (Momentu sei pertense ba Indonézia, privinsia 27), iha Tasitolu, timoroan tomak kontente, tanba vizita ne’e bele hakotu terus no susar ne’ebé povu enfrenta, no bele hamoos mataween sira hosi labarik ka ema boot, ferik eh katuas sira. Vizita ne’e hanesan oportunidade ida ba timoroan tomak, hodi ejiji ba mundu kona-ba violasaun Direitu Umanu no asaun brutalismu ne’ebé forsa Indonézia halo ba timoroan tomak durante tinan 14 nia laran, hahú hosi tinan 1975.
Santu Padre Francisco
Na’i nia saseluk, Lalatak Maromak nian
Fiar no esperansa, ba de’it Ó
Ami hakruk simu grasa no kbi’it hosi Ó
Santu Padre Francisco
Ami haksolok ba Ó la iha rohan
Ó mak dalan loos ba naroman moris nian
Tán Ó mak sei hamoos mataween, hakotu terus
Santu Padre Franciso
Ó mak sei halibur ukun no bandu nia na’in
Ó mak sei kuda domin no dame ba sira nia fuan
Tán ami hatene; Ó sai lilin moris nian ba ami
“Ita espera katak, Santu Padre Francisco mai Timor, halo ita nia ukun na’in sira hadia ona povu nia moris, tanba iha tinan 1989, Amu Papa mai Timor, ita konsege ukun an, agora mai tán, bele hadia povu moris, povu labele tanis tán, tanba muda ukun na’in sira hanoin, atu tau interese ba povu nia moris duke interese família ba grupu balun de’it”, Teodoro Garcia.
Santu Padre João Paulo II ninia vizita mai Timor, iha duni rejultadu, hamoos duni mataween sira, hakotu duni terus no susar, tanba liu de’it tinan tinan 10, rai Timor, ne’ebé saseluk Maromak nian rein no hakneak, nakfilak duni sai rai ida livre, hanaran Repúblika Demokratika de Timor Leste (RDTL), ho nia simbolu rasik, maske iha tinan naruk, ran ne’ebé fakar, no ruin be naklekar bebeik.
“Ita hanoin ba tinan tolu-nolu resin ba kotuk, ita triste liu. Uluk Amu Papa João Paulo segundu mai Dili, ita kontente, mais ita mós triste. Ita kontente tanba timoroan nia luta mundu bele rona no haree, mais ita triste tanba hosi luta ne’e, ita lakon família, oan, maun-alin, tanba militár Indonézia oho, baku, kastigu”, tenik Paulo Gomes, ba G-News, sábadu (13042024), iha Tasitolu, Dili.
“Situasaun uluk defisil tebes, tanba ita ho ita deskonfia malu. Ita la hatene, se mak luta ba ukun an, ka hakarak hamuutk ho Indonézia. Ita sempre deskonfia malu, maibé konsekuênsia hosi luta mak tenke nune’e, tanba hakarak atu atinji buat ida, tenke selu ho ema, ran tenke fakar. Ita mós mate, sira mós mate, hosi ne’e hotu mak ninia rejultadu Timor tenke ukun an”, Paulo haktuir tán.
Terus ho susar, no mataween, ne’ebé maubere oan halerik hosi tinan naruk iha tempu ukun an nian, sei hamoos, sei solur foer sira iha ema hotu nia ne’on, liu-liu lakohi perdua malu, tán hakarak buka manan de’it, ka lakohi atu halo sakrifisiu, duun matak ema, la iha sentidu umanismu; hirak ne’e hotu ninia abut sei la metin, tanba Maromak nia saseluk, ulun boot Igreja Katóliku ninian, Santu Padre Francisco mak sei hakmaan, fó bensaun, nune’e hahalok at semo sai tiha hosi isin no klamar ida-idak ninian, nune’e bele moris tuir Kristu nia dalan.
Povu Timor, husu orasaun barak, atu Santu Padre Francisco nia prezensa bele hakotu korente ódiu no vingansa hosi polítiku sira, tanba de’it hadau malu ba poder, ukun no bandu ninian, riku matak derepente de’it, foti subar osan estadu nian, ka hanaran korupsaun.
Fernando Sequeira Belo iha esperansa katak ho Amu Papa nia vizita ne’e bele rejolve problema Timor nian, liu-liu diverjénsia polítika no hakotu tiha aktus korupsaun legal ne’ebé fó impaktu la di’ak ba povu nia moris.
“Amu Papa nia vizita ne’e, importante teb-tebes ba Timor Leste, tanba bele halo líder sira ka ukun na’in sira tur hamutuk, ka rejolve sira nia diferénsia polítika, ne’ebé durante ne’e sira krítika malu, tanba de’it hakarak ukun; dehan partidu ida ne’e la di’ak, líder ida ne’e mak di’ak no ida seluk la di’ak. Ita hotu espera katak, Amu Papa mai ne’e, bele halo sira sadar katak, ukun ka poder ne’e laos permanente, maibé ukun ne’e responsabilidade, atu haree povu nia moris di’ak”, Fernando informa ba G-News.
“Uluk Amu Papa João Paulo segundu vizita Timor iha tinan 1989, ikus-mai Timor ukun an, agora iha fulan-Setembru tinan 2024, Amu Papa Franisco mai fali Timor, sei ukun an ba moris di’ak povu nian”, Fernando hanoin fali tinan tolu-nulu resin liu bá.
Sarani Katólika Timor nian, kontente ho vizita Santu Padre Francisco mai iha rai Timor. Vizita ne’e nu’udar vizita ba da-ruak ninian. Prezensa ne’e hanesan esperansa di’ak ida ba Timor Leste, no bele marka tán istória foun ida ne’ebé sei akontese.
“Ita hotu espera katak, ho Amu nia vizita ne’e, bele muda ukun na’in sira nia hanoin, liu-liu jerasaun tuan sira bele unidade, kria pás, labele krítika malu, ka hatun malu, bele krítika malu maibé labele ódiu malu, tanba povu ne’e hakarak nasaun bele iha dezenvolvimentu di’ak hanesan nasaun seluk”, Fernando
Maiória timoran fiar ba relijiaun Katólika. Fiar ida ne’e mós uza iha tempu rezisténsia. papel Igreja katólika iha tempu rezisténsia, ne’ebé defende direitu umanu, no kontra violasaun sira.
“Ha’u fiar pursentu atus-ida, Amu Papa mai ne’e, sei muda buat barak; liu-liu bele muda politiku na’in sira nia karakter ne’ebé la iha hanoin di’ak ba dezenvolvimentu nasionál, la hatur justisa ne’ebé di’ak, halo povu terus hela de’it. Ita reja atu Amu Papa mai ho isin di’ak, nune’e bele povu no sarani Katólika Timor bele haksolok”, Elisario Jorge Barros.
“Ha’u kontente ho Amu Papa Franvcisco nia vizita mai Timor Leste. Ita nu’udar sarani Katólika, ita halo orasaun barak, nune’e ita nia Amu Papa mai ho kondisaun di’ak. No ita espera katak, Amu Papa mai, bele husu ba Governu atu tau matan povu nia moris, liu-liu ba dezenvolvimentu nasionál, tanba durante ne’e ita haree, governu sira tau de’it prioridade ba sira nia família no grupu, no la hanoin ba kondisaun povu nian hanesan seidauk rejolve problema bee moos, estrada, eletrisidade, iha munisípiu no aldeia sira, iha Timor laran tomak”, Lucia Ataide dos Santos.
“Obrigadu ba Na’i Maromak, tanba fó ona dalan ba Amu Papa Francisco mai vizita Timor. Vizita ida ne’e ba dala-rua, ne’ebé marka istória ba Timor Leste. Ita espera katak ho prezensa ne’e, justisa Timor Leste bele lao di’ak, ka la hanesan agora dadaun. Ha’u dehan nune’e tanba justisa ba povu buras ba bebeik, maibé ba líder no ema polítiku sira la iha válor. Tanba ne’e mak ho prezensa Amu Papa ninian, bele motiva ukun na’in sira atu hatuur justisa tuir nia dalan, ka justisa hanesan ba ema hotu-hotu”, Jeronímo de Jesus Xavier
Editór Testu: Amito Qonusere Araújo
loading="lazy" />