G—NEWS (DILI) — Polísia Nasionál Timor-Leste (PNTL) nu’udar instituisaun esensiál ida ne’ebé iha kna’ar atu mantein lei no orden iha terriróriu tomak.
Fundasaun Mahein avalia situasaun atuál PNTL nia organizasaun no operasaun, foka ba área xave sira hanesan rekursu umanu, infraestrutura no ekipamentu, ne’ebé relata liu husi konferénsia imprensa, sesta-feira, 28 fulan-Marsu tinan 2025, iha edifísiu FM Bairo dos Grilos Dili.
Atu bele responde ho kompriensívu no sustentável ba dezafiu sistémiku ne’ebé peskiza ne’e identifika, Fundasaun Mahein hanoin katak Governu Timor-Leste tenke dezenvolve Polítika Programasaun PNTL nian.
Polítika ne’e tenke dezenvolve liu hosi peskiza intensivu kona-ba nesesidade polisiamentu atuál no futuru, depois bele uza rezultadu peskiza hodi dezeña alvu klaru kona-ba investimentu no dezenvolvimentu ba tempu badak, médiu no naruk.
Polítika Programasaun ida ne’e sei sai nu’udar matadalan ba reforma no investimentu sira ho objetivu atu haforsa PNTL nia kapasidade, atu nune’e instituisaun ne’e bele responde ba dezafiu sira polisiamentu no seguransa nian ba oin.
Diretór Ezekutivu Fundasaun Mahein Nelson Belo, liu husi konferénsia Imprensa, ko’alia katak, polítika programasaun sei garante katak mudansa no investimentu sira sei responde ba nesesidade institusionál sira duké interese pesoal ka partidu. Polítika ne’e mós sei garante kontinuidade bainhira governu troka, nune’e garante sustentabilidade dezenvolvimentu kapasidade nian.
Relasiona ho rekursu umanu, postu PNTL barak falta pesoál, liu-liu iha nivel munisípiu no sub-munisípiu. Nune’e mos, PNTL seidauk rekruta membru foun ho númeru ne’ebé nato’on atu responde ba nesesidade polísia nian iha Timor-Leste.
“Tanba la iha rekrutamentu regulár, pesoál PNTL sira dala barak atinje idade ferik-katuas molok hetan promosaun ba pozisaun superiór sira iha divizaun boot sira nia laran. Peskiza ne’e mós hatudu katak programa formasaun ba membru PNTL seidauk sufisiente no la regular.” Diretór Fundasaun Mahein Nelson Belo, ko’alia ba Jornalista sira.
Programa formasaun sira mos la responde ba dezafiu sira ne’ebé maka ofisiál PNTL sira hasoru, hanesan jestaun krize, lideransa ka polisiamentu iha komunidade.
Kona-ba infraestrutura polísia nian, peskiza ne’e hatudu diferensa boot entre área urbana no rurál sira. Maske Dili iha ona fasilidade sira ne’ebé di’ak nato’on, postu polísia barak iha área rurál opera ho infraestrutura ne’ebé antigu no la adekuadu.
“Diferensa ida ne’e afeita ba fatin detensaun sira, hanesan iha Laulara, munisípiu Aileu, ne’ebé la iha manutensaun di’ak no hamosu risku seguransa no dezafiu operasionál. Presiza atu halo rehabilitasaun ba instalasaun sira ne’e hodi garante katak operasaun polísia nian bele hala’o ho seguru no efisiente.”
Aleinde ne’e, maske edifísiu polísia iha kapitál hari’i ona dezde tinan 24 nia laran, to’o agora seidauk iha modifikasaun ruma atu responde ba nesesidade operasionál sira ne’ebé muda ba beibeik. Agora daudaun, konstrusaun no aprovizionamentu ekipamentu nian sira kaer hosi empreza ket-ketak, ne’ebé hafraku koordenasaun projetu nian.
Falta ekipamentu sai hanesan asuntu kritiku seluk ne’ebé fo impaktu bo’ot ba PNTL nia funsionamentu. Ekipamentu esensiál sira hanesan rádiu, veíkulu no ekipamentu protesaun antigu ona ka iha stock ne’ebé limitadu, ne’ebé afeta negativamente ba PNTL nia efisiénsia operasionál. Manutensaun ekipamentu sempre atrazadu tanba sistema manutensaun sentralizadu liu no burokrátiku no kria inefisiénsia sira iha prosesu hadia no troka sasán tuan sira.
Nelson Belo esplika tán, disiplina no responsabilizasaun iha PNTL nia laran mós la konsistente, no implementasaun medida disiplinár sira diferente los iha postu oi-oin. Inkonsisténsia ne’e hafraku morál ofisiál nian no fó impaktu ba profisionalizmu iha forsa nia laran.
Peskiza ne’e sublinha katak presiza implementa sistema disiplinár ida ne’ebé mais transparente no konsistente atu promove responsabilizasaun no responsabilidade entre ofisiál sira.
“Ofisiál sira ne’ebé besik atu reforma ona hasoru dezafiu bo’ot tanba apoiu la adekuadu. Ofisiál barak sente la serteza kona-ba futuru, no ida ne’e hafraku sira nia motivasaun bainhira sira besik atu reforma.”
Presiza kria programa kona-ba planeamentu finanseiru, rekoñesimentu ba servisu no apoiu ba reintegrasaun ba komunidade hodi asegura katak ofisiál reformadu sira bele moris ho dignidade no mantein sira nia moris di’ak iha tempu reforma.
Aleinde dezafiu operasionál sira ne’e, peskiza ne’e mós identifika diskriminasaun sistémika bazeia ba jéneru no asédiu seksuál iha PNTL nia laran nu’udar asuntu krítiku ne’ebé presiza atensaun imediata.
Ofisiál feto sira dala barak hasoru diskriminasaun iha rekrutamentu, promosaun, no interasaun lor-loron, ne’ebé limita sira nia oportunidade no dezenvolvimentu profisionál. Aleinde ne’e, asédiu seksuál akontese beibeik no la hetan atendimentu ne’ebé adekuadu.
Atu responde kestaun sira-ne’e sei presiza mudansa bo’ot atu PNTL sai sensivel liu ba kestaun jéneru, inklui implementasaun polítika sira ne’ebé klaru, programa sira formasaun nian kona-ba igualdade jéneru no prevensaun asédiu nian, no mekanizmu sira ne’ebé forte liu atu hato’o no rezolve keixa sira.
Diretó ne’e dehan tá, peskiza ne’e indika katak tenke hapara politizasaun governasaun no prosesu jestaun pesoál iha PNTL nia laran – inklui rekrutamentu, organizasaun unidade no reforma.
“Bazeia ba ami nia observasaun durante tinan barak, Fundasaun Mahein hare’e politizasaun iha instituisaun polisiamentu no justisa ne’e estraga maka’as sira nia profisionalizmu no kredibilidade.”
Envolvimentu hosi entidade polítika sira iha prosesu foti desizaun sira kona-ba jestaun pesoal nian kria ona sistema ida ne’ebé vulneravel ba favoritizmu no desizaun personalizadu.
Respondente hotu-hotu ne’ebé partisipa iha peskiza ida ne’e konkorda katak prosesu jestaun pesoál sira tenke fó prioridade ba méritu no kompeténsia duké afiliasaun polítika sira ka ligasaun ho grupu istóriku sira, hanesan veteranu ka movimentu polítiku.
Depolitizasaun prosesu sira ne’e esensiál atu restaura konfiansa iha instituisaun polísia, garante estabilidade, no fasilita PNTL atu funsiona nu’udar instituisaun ne’ebé independente no efikás.
Atu hatán ba dezafiu operasionál no dezenvolvimentu espesífiku sira ne’ebé identifika iha peskiza ida ne’e, Fundasaun Mahein propoin reforma no investimentu sira tuir mai:
- Rekursu Umanu sira
- Implementa rekrutamentu regulár hodi rezolve falta pesoál, foka ba balansu jéneru no mantein pesoál sira ne’ebé iha esperiénsia. Rekrutamentu tenke foka ba indivíduu sira ho idade produtivu ne’ebé bele asume papél lideransa nian hanesan xefe departamentu sira, komandante unidade sira no komandante munisípiu sira.
- Estabelese inisiativa formasaun kontínua ho alvu atu haforsa abilidade lideransa, resposta ba krize no direitus umanus.
- Infraestrutura
- Prioritiza renovasaun ba fasilidade ne’ebé antigu ona, liuliu iha área rurál sira, hodi garante kondisaun servisu ne’ebé seguru no efisiente. Konstrusaun edifísiu polísia nian tenke inklui pakote integradu ida ne’ebé inkorpora ekipamentu esensiál sira hanesan mobiliáriu, komputadór, printer no konetividade internet.
- Harmoniza prosesu aprovizionamentu hodi garante jestaun projetu ne’ebé koerente, ezemplu – hapara uza empreza ketak sira ba konstrusaun no aprovizionamentu ekipamentu sira.
- Empodera komandu munisípiu sira atu jere sira nia nesesidade manutensaun bázika sira hodi prevene atrazu sira no interupsaun operasionál sira.
- Ekipamentu
- Investe ba iha sistema komunikasaun modernu, aumenta númeru karreta-motor no fornese ekipamentu protesaun ne’ebé adekuadu hodi garante ofisiál nia seguransa no prontidaun operasionál.
- Aumenta rekursu ne’ebé iha liu husi simplifikasaun prosedimentu manutensaun no troka ekipamentu.
- Disiplina no Responsabilidade
- Asegura katak sistema disiplinár transparente hodi garante justisa no konsisténsia, nune’e hametin profisionalizmu no hasa’e konfiansa públiku nian ba PNTL.
- Apoiu ba Reforma
- Estabelese programa estruturadu ida ba planeamentu finanseiru, rekoñesimentu no reintegrasaun hodi garante tranzisaun dignu ba ofisiál polísia sira ne’ebé reforma ona.
Karik Governu implementa duni rekomendasaun hirak ne’e, Fundasaun Mahein fiar katak PNTL sei hasa’e ninia kapasidade, profisionalizmu no relasaun ho públiku, atu nune’e PNTL bele hametin ninia abilidade hodi garante seguransa no seguru ba Timor-Leste no ninia sidadaun hotu-hotu.