G-NEWS (ISTÓRIA BADAK) — Iha ai-laran ne’ebé luan dook hosi sidade nia barullu, labarik ida moris mesak, ho naran Mauleki ne’ebé foin tinan 17. La ho nia inan-aman iha nia sorin, Mauleki tenke aprende atu moris mesak iha ai-laran. Nia inan-aman lakon iha viajen naruk ida iha ai-laran ida-ne’e tinan ida liubá, no hahú husi ne’ebá Mauleki nunka haree sira tan. Dadeer-dadeer, Mauleki hadeer iha baraka ki’ik ida ne’ebé nia halo rasik hosi ai-sanak sira no ai-funan maran sira. Manu sira nia lian no ai-funan sira nia lian maka alarme naturál ba nia. Ho abilidade sira ne’ebé nia aprende hosi nia inan-aman molok sira lakon, Mauleki buka no halibur ai-han hosi ai-laran. Nia hatene iha ne’ebé atu buka ai-fuan, abut sira ne’ebé bele han, no oinsá atu tau lasu simples sira hodi kaer animál ki’ik sira.
Iha loron ida, Mauleki dala barak esplora ai-laran, aprende liután kona-ba ambiente naturál. Nia rekoñese lian, pista, no sinál naturál hotu-hotu ne’ebé bele lori indísiu ida ba nia inan-aman nia paradeiru. Ai-laran ida-ne’e maka nia uma no fatin ida ne’ebé nakonu ho mistériu no perigu, maibé Mauleki nunka sente ta’uk. Nia hetan ona dalan ida atu koeziste ho natureza, uza nia enjeñu no aten-brani.
Kalan-kalan, Mauleki tuur iha ahi-matan ne’ebé nia halo, hodi hanoin kona-ba nia loron sira no hein atu loron ida hetan nia inan-aman ka pelumenus pista ida ba sira nia destinu. Maski nia moris nakonu ho dezafiu no mesak, Mauleki persiste ho espíritu ne’ebé nunka lakon, hodi tau nia esperansa ba aban-bainrua ne’ebé di’ak liu.
Mauleki hamaluk de’it ho asu aman ida. Asu aman ne’ebé Mauleki hakiak, ho naran eskerda. Mauleki nia papa mak fó naran eskerda ba asu ne’e, tanba mumentu Mauleki nia papa sei moris, asu ne’e sempre toba ka la’o hamutuk ho Mauleki nia papa nian liman karuk hela de’it.
Antes loron matan sae iha inur lorosa’e, mataween mak hafanun Mauleki hosi nia toba fatin tanba de’it hanoin resin ba inan-aman ne’ebé husik nia sedu. Maski todan, fuan be tanis, Mauleki simu ho realidade ba situasaun ne’ebé nia enfrenta, no harohan de’it ba Aman Maromak atu bele hetan grasa no kbi’it hodi hasoru laloran moris iha oin. Maski nia hela mesak iha knua be dook, maibé la sente baruk tanba fatin ne’ebé nia hela ba nakonu ho natureza be furak, hafurak ho mota, no habelun ho livru ki’ik ida be nia aman husik hela, kona-ba “ema ne’ebé moris iha mota ninin no foho okos”. Maski buat hotu todan, maibé nia sente hanesan tiha bain-bain ona tanba liu ona tinan-5 nia moris mesak, maski iha tempu balun, nia tenke triste, maibé atividade loron-loron mak halakon nia sentimentu triste. Nia hela iha uma baraka oan ida, ne’ebé didin ho nuu tahan, taka ho tali tahan. mauleki toba iha kama ne’ebé halo ho ai. Iha kalan malirin, Mauleki taka hena oan ida ne’ebé ninia mama husik hela ba nia, bainhira nia mama sei moris.
Mauleki, hader husi nia toba fatin, nia tenke prepara nia matabixu dáder. Nia sempre ba toos hodi buka aifarina, fehuk, nune’e nia bele tein nune’e bele kalsu netik kabun ne’ebé mamuk. Mauleki nunka haluha ninia asu aman ida ne’ebé loron-loron hamaluk nia bainhira nia hala’o nia atividade nu’udar ema toos na’in-ida ne’ebé la iha mama no papa, ka família ruma ne’ebé moris hamutuk ho nia. Bainhira prepara matabixu dáder, nia sempre han hamutuk ho nia asu Eskerda ne’ebé nia istima tebes. Kuandu matabixu hotu, Mauleki ho nia asu Eskerda ba ona kail ikan iha mota ne’ebé besik hela nia. Mauleki sempre hetan ikan maski oituan de’it maibé ida ne’e mak bele sustenta iha han meúdia nian. Nu’udar oan ki’ak, ne’ebé hela mesak, Mauleki nia mataween sempre monu ba rai, tanba la iha ema ida atu hamaluk nia hala’o servisu iha toos no plantasaun ne’ebé nia mama no papa husik hela.
Iha loron ida, antes loron-matan atu mout hosi nia lakon, ba tuku-6 ho balun kalan, Mauleki ho nia asu eskerda ba ona mota atu kail ikan, nune’e bele prepara ba modo han kalan nian. Hanesan bain-bain, Mauleki to’o iha mota ninin, nia prepara nia kail atu soe iska ba mota laran. Foin minutu sanolu de’it, Mauleki hetan ikan barak, nia tau ba iha sakola oan ida, nune’e oras to’o ba tuku neen ho balun, nia fila ona ba uma. Maski nia hetan ikan ho kontente, maibé laran be tanis nafatin, fuan tuku-tuku, tanba hanoin hela de’it nia mama no papa.
To’o tiha uma, Mauleki prepara han kalan nian ho batar fai, ho ikan ne’ebé nia hetan. Depois Mauleki ho nia asu eskerda han hotu iha tuku 9 kalan, Mauleki sei lee netik livru ida, nune’e habosok nia matan atu bele toba ona, nune’e bele hader sedu hodi hala’o atividade loron-loron nian.
Iha kalan toba nian, rai be malirin, udan supiska, anin ne’ebé huu makas, halo Mauleki nia toba sai dukur liu-tán. Husi nia dukur ne’e, Mauleki hetan feto bonita ida, fuk naruk, inus kain tuda, hasee no bolu nia atu ba kail ikan iha mota ne’ebé bain-bain Mauleki ba kail ikan. Iha mehi laran, Mauleki ho feto bonita ne’e konversa.
Feto mehi : Hei, di’ak ka lae? Ita boot nia naran saida?
Mauleki : Hai, ha’u di’ak. Ha’u Mauleki. Oinsá ho ita, di’ak ka lae, no ita naran sá?
Feto Mehi : Ha’u mós di’ak. Ha’u nia naran Bileki.
Mauleki : Waooo, naran ne’ebé furak, no atu hanesan ho ha’u nian.
Feto Mehi : Mauleki, bele ka lae, ita rua ba kail ikan iha ne’ebá?
Mauleki : Bele de’it, Bileki.
Maski iha mehi laran, maibé Mauleki no Bileki ba kail duni ikan iha mota. Bainhira sira kail ikan, sira hetan ikan barak tebes. Mauleki no Bileki kontente tebes. Antes Bileki atu fahe malu ho Mauleki, Bileki dehan ba Mauleki atu loron tuir mai, bele ba kail fali ikan iha mota, nune’e bele hetan ikan hodi halo ba modo loron-loron nian. Mauleki sente kontente loos ho prezensa Bileki nian iha mehi kalan bee furak, ne’ebé nakonu ho domin, konvida Mauleki ba kail ikan. Ho mehi naruk nia, Bileki dehan ba Mauleki atu fahe malu ona tanba oras besik atu kalan. Ho hakfodak, Mauleki hader husi nia toba fatin, manu fuik ailaran kokorek ona, hatudu rai besik naroman ona. Mauleki tanis loos, no hanoin ba Bileki ne’ebé hamaluk nia iha oras hira de’it hodi kail ikan iha mota. Maski ho mehi de’it, maibé Meuleki saudades ho memória ne’e. Husi nia toba fatin, iha tuku lima ho balun dáder, Mauleki bolu nia asu eskerda ba mota ibun. Mauleki la hetan buat ruma iha mota ibun, no ho mataween nia fila mai uma ho laran triste. Mauleki halerik ba nia papa no mama atu fó feto ida ba nia, nune’e bele hamaluk nia ona, tanba nia sente katak nia mós mane boot ona, no hakarak ona atu iha ona jerasaun.
Loron la’o nafatin hanesan bain-bain, liu ona fulan ida, Mauleki mehi tán ba dalarua. Nia hasoru Bileki.
Mauleki : Hai Bileki, di’ak ka lae? ó iha ne’ebé mak nunka hetan ó.
Ha’u saudades tebes ó.
Bileki : Hai Mauleki. Ha’u di’ak. Ha’u ajuda ha’u nia mama no papa. Ha’u sempre hetan hela de’it ó kuandu ó mai kail ikan. Ikan ne’ebé ó hetan barak, ha’u mak sempre ajuda kail hamutuk ho ó.
Ho hakfodak, Mauleki hatan
Mauleki : Tebes ka, entaun obrigadu barak Bileki. Bele ka lae, ha’u bele koñese ba ó nia papa no mama.
Bileki : Bele
Bileki lori Mauleki ba hasoru Bileki nia mama no papa. Sira nia uma besik mota ibun. Mauleki sente kontente tanba bele hasoro ona Bileki nia mama no papa. Bileki iha alin ki’ik na’in rua. Mauleki husu ba Bileki nia papa no mama, atu autoriza atu Bileki bele kaben ho Mauleki. Bileki nia mama no papa ho família kontente atu husik Bileki ba moris hamutuk ho Mauleki. Mauleki no Bileki mós kontenti tebes. Bileki nia mama no papa mós deside loron atu nune’e bele husik nia oan feto boot ba kaben ho Mauleki. Sira konvida família hotu partisipa iha serimónia kazamentu Mauleki ho Bileki nian. Maibé derepente de’it, Mauleki nia asu Eskerda hatenu iha uma oan ida ne’ebé Mauleki toba ba, hodi mehi hetan Bileki. Ho hakfodak, Mauleki hader husi nia toba fatin, hateke ba leten, hetan de’it nuu tahan ne’ebé taka nia uma, hateke ba sorin, hetan de’it kalohan dáder nian. Mauleki sente triste.
Mauleki nia asu Eskerda hatenu la hanesan ho loron bain-bain. Mauleki sente katak, asu ne’ebé nia hakiak, atu tata ema, maibé realidade la iha. Ho laran triste, fuan tanis, Mauleki nonok de’it iha nia laran, nia foti nia sakola, ba ona toos atu kee fahuk no aifarina, nune’e bele halo ba matabixu dáder nian. depois matabixu hotu, ho laran kmaan, fuan kontente derepente, Mauleki foti nia sakola no sasan kail ikan nian ba mota. To’o iha mota, anin no udan boot makaas, halo Mauleki atu monu sal-sala. Asu eskerda mós atu tama ema. Depois anin no udan para, loron matan leno ona knua ne’ebé Mauleki hela ba, halo nia sente manas oituan no fresku. Mauleki soe iska ikan nian ba mota laran, ikan barak ne’ebé Mauleki hetan. Mauleki tau iha Sakola no lori fila ba uma. Mauleki foin hakat ain husi mota, derepente de’it nia hetan feto bonita ida, ne’ebé la’o hakat hosi mota ibun, akompaña ho anin maibé ladun boot, ho kalohan metan. Mauleki fihir tebes ba feto oan ne’e. Bainhira feto bonita ne’e besik Mauleki, Mauleki ho hamnasa, no feto ne’e husu ba Mauleki.
Feto : Ita mak naran Mauleki?
Mauleki : Sim, Ha’u mak Mauleki. Ita naran saida?
Feto : Ha’u nia naran Bileki.
Bainhira rona ida ne’e, Mauleki hanoin fali nia mehi fulan-ida liu ba. Mauleki kontente tebes.
Mauleki : Ita atu ba ne’ebé?
Bileki : Ha’u atu mai hasoru ita. Ita bele simu ha’u nu’udar ita boot nia kaben?
Mauleki : Sim, Ha’u hakarak.
Bileki kaer Mauleki nia liman, la’o hamutuk ba, derepente de’it anin para, no kalohan ne’ebé nakukun, nakfilak tiha, hamosu kedan loron manas. Sira na’in rua simu malu nu’udar feen no laen, ba hela hamutuk iha Mauleki nia uma. Bainhira to’o tiha uma, Bileki dehan ba Mauleki kona-ba moris ida-idak ninian. Mauleki konta hotu ninia istória moris ho mataween. Nia mós hatudu toos ba Bileki. Bileki kontente simu kondisaun moris ne’ebé Mauleki enfrenta. Maibé Bileki dehan ba Mauleki katak, buat hotu Bileki bele halo, no bele han, maibé úniku ikan de’it mak nia labele han.
Hosi Mauleki no Bileki nia moris hamutuk, sira na’in rua kous oan na’in-tolu. Husi na’in-tolu ne’e iha mane na’in-rua no feto na’in-ida hanesan Isak, Bartolomeu no Maia. Tanba ho uma ne’ebé ki’ik, sira na’in-rua deside atu muda sira nia hela fatin. Sira ba hela fali iha knua ida ne’ebé dook husi sira nia knua anterior, ne’ebé dook oituan husi mota. Mauleki ho nia oan na’in-tolu mós kleur tebes ona la han ikan, kuaze tinan tolu-nulu resin.
Loron ba loron, fulan ba tinan, Mauleki no Bileki ho nia família ki’ik moris iha armónia nia laran. Sira nia oan na’in-tolu mós boot ba bebeik. Tanba ho nesesidade moris família nian, Mauleki mós haluha atu hateten ba nia oan sira kona-ba ikan ne’ebé nia inan Bileki lulik atu han. Maski nune’e, Bileki mós la konta kona-ba konsekuênsia bainhira han ikan ba Mauleki, hanesan ninia laen kaben, mumentu sira na’in-rua hahú forma família.
Iha loron ida, Mauleki nia oan mane na’in-rua, Isak no Bartolomeu ba kasa rusa fuik iha ailaran. Sira konsege tiru mate rusa boot ida. Isak no Bartolomeu ko’a kedan, no tunu halo maran. Depois sira na’in-rua fila mai, sira liu mota ne’ebé uluk sira nia mama no papa hasoru malu. Sira na’in-rua mós kontente haris iha mota, no kail mós ikan. Sira na’in-rua hetan ikan barak tebes. Isak no Bartolomeu to’o iha uma, la ko’alia buat ruma ba nia mama no papa. Sira ho nonok de’it, tama dapur, daan kedan ikan. Bainhira sira na’in-rua nia papa Mauleki husu kona-ba saida mak sira halo iha dapur, Isak no Bartolomeu hatan katak, sira tein modo kalan ho naan rusa fuik. Hanesan bain-bain, sira nia mama no papa, ho sira nia alin Maia mós la preokupa, no ida-idak okupadu ba servisu ne’ebé iha hanesan Maia fase bikan, sira nia papa hala’o atividade iha toos, no sira nia mama mós hala’o atividade iha uma laran.
Bainhira han kalan hamutuk, la sente katak, ida ne’e mak hanesan han ikus nian entre oan na’in-tolu hamutuk ho nia papa, inklui nia mama. Isak no Bartolomeu mós la konta kona-ba ikan ne’ebé sira daan ona. Bileki, nu’udar inan ba sira nia oan na’in-tolu, no feen ba Mauleki, han tiha ikan ne’ebé nia oan sira prepara. Depois han tiha mak Mauleki sente ikan nia sabor, halo nia hakfodak no hakilar ba nia feen Bileki atu labele han ikan, maibé ho hakfodak Bileki tolan tun ona ikan. Bileki no Mauleki nonook de’it hateke de’it ba nia oan na’in-tolu. Bileki hakuak nia oan na’in-tolu ho mataween. Isak, Bartolomeu no Maia hakfodak. Maski nune’e, sira nia mama no papa la konta buat ruma. Iha kalan ba deskansa nian, ida-idak ba toba iha sira nia fatin.
Iha kalan, anin no udan boot, Mauleki mehi katak, Bileki nia inan-aman no família hasoru malu ho Mauleki.
Bileki nia família : Hai, Mauleki, di’ak ka lae?
Mauleki :Di’ak, tiu no tia sira di’ak ka lae?
Bileki nia família : Ami di’ak.
Mauleki : Tiu no tia sira atu ko’alia buat ruma?
Bileki nia família : Sim, ami ohin mai hasoru ita-boot, atu ko’alia kona-ba ami nia oan feto Bileki ne’ebé mai moris hamutuk ho ita boot, maibé ita boot nia família nunka hasoru ami, atu ko’alia kona-ba imi na’in rua nia kultura. Ami nia oan feto kous ona oan mane na’in-rua no feto ida, maibé família parte rua seidauk ko’alia kona-ba imi nia oan nia futuru.
Mauleki : Ha’u husu deskulpa, no bele perdua ha’u. Ha’u promete katak, loron ida ha’u sei lori ha’u nia família atu ko’alia ho ita-boot sira.
Bileki nia família : Labele. Ohin ka aban bainrua, ami sei lori ami nia oan feto ba fali ami nia rai. Maibé imi nia oan na’in-tolu sei nafatin iha ne’e atu ajuda ita-boot hodi hala’o servisu. No konta ba ita-boot nia oan na’in-tolu kona-ba Bileki nia istória, nune’e aban bainrua ita-boot nia oan sira forma uma família, bele hatene istória husi ninia inan nian. Bainhira ó ho ó nia oan sira saudades ba Bileki, ka atu ko’alia buat ruma hodi hetan tulun, imi ba de’it mota ne’ebá, ko’alia ho ikan sira iha mota laran. Iha ne’ebá mak Bileki sei responde imi hotu nia hakarak. Maski ita iha mundu ne’ebé diferente, Bileki nia isin la hamutuk, maibé ninia espíritu no memória ne’ebé nia halo iha imi nia mundu, sei nafatin hamutuk ho imi to’o rohan laek.
Rona tiha ida ne’e, Mauleki atu ko’alia buat ruma, maibé derepende de’it nia hakfodak no hader husi nia mehi. Mauleki tur iha Bileki nia kuana, no hakuak ho tanis. Bileki mós hakfodak hader mai, hateke ba Mauleki nia oin ne’ebé nakonu ho sentimentu triste. Bileki husu ba Mauleki atu konta saida mak nia sente, maibé ho laran moras, Mauleki nonok de’it no toba fila fali. Bainhira rai atu naroman ona, loron matan sae ona, sira hala’o atividade hanesan bain-bain. Sira hotu hamnasa no kontente hamutuk.
Ho sira nia kontente ne’e, Mauleki mós haluha atu konta tuir mehi ne’ebé iha. Bileki ne’ebé ho tinan lima-nulu resin ona, oin ne’ebé namkurut ona, la’o ladun iha ona forsa, maibé kontinua hatudu nia sentimentu haksolok ba nia laen no oan sira. Iha lorokra’ik loron ida tuir mai depois Mauleki nia mehi, ho espontániu, Bileki haris no hatais mos, hodi konvida nia laen Mauleki no oan na’in-tolu atu ba mota. Bainhira to’o iha mota, Bileki ko’alia ba nia laen ho sira nu’udar despedida ikus.
Bileki : Ba ha’u nia laen Mauleki, no Isak, Bartolomeu no Maia. Karik loron ruma mak mundu ne’e hafahe ita na’in-lima. Ida-idak konta ba ema hotu-hotu kona-ba ita nia moris nu’udar família. Se tempu ne’e mak bele fila fali karik, ka mehi bele sai realidade, ha’u hakarak atu la’o tuir hanesan mehi ne’ebé imi nia aman Mauleki halo iha imi nia mundu. Imi nia mundu furak liu mundu hotu-hotu. Ha’u nia mundu nakonu ho mehi, mehi ida ne’ebé ema hotu hakarak mehi, maibé mehi ida ne’ebé labele sai realidade.
Rona liafuan ne’e, Mauleki ho nia oan na’in-tolu hakfodak. Sira husu, tanba sá mama ko’alia nune’e:
Bileki : Ida ne’e mak ha’u nia mehi. Tanba ne’e ha’u tenki ba ona hodi duni ha’u nia mehi iha mundu seluk. Konta imi nia mehi ba imi nia jerasaun. Maibé ita na’in-lima sei hasoru malu iha mundu seluk, no dala-ida tán hamutuk iha mehi ne’ebé hanesan to’o rohan la’ek.
Derepente de’it, anin no udan boot, kalohan metan taka ba rai, Bileki lakon iha sira nia leet. Mauleki haree husi dook, hetan de’it Bileki nia hakat ain. Sira nia oan na’in-tolu hakilar ba nia mama ne’ebé la’o lakon ona husi sira nia leet.
Iha mundu realístiku, sira na’in-hat hakuak malu tanis, no iha mundu imajinasaun, Bileki la’o ba sira nia mundu ho ksolok.
Bainhira sira na’in-hat fila mai, sira sente saudades ba fatin no memória ne’ebé sira nia mama husik hela durante tinan barak nia laran. Ho fuan moras, ho oin ne’ebé nakonu ho triste, Mauleki ba sira nia kuartu hodi tanis.
Mauleki husu ba nia oan na’in-tolu atu simu realidade ida. Mauleki mós husu deskulpa wa’in ba nia oan sira, tanba la konsege ko’alia sai kona-ba ikan ne’ebé nia inan lulik. Maski nune’e, Isak no Bartolomeu mós husu deskulpa ba nia aman Mauleki tanba la konsege ko’alia sai kona-ba sira nia rejultadu husi kasa nian ne’ebé prepara ba ai-han kalan nian.
Sira na’in-hat husu deskulpa ba malu, hakuak malu ho tanis. Maia, feto oan ida, ho tinan-16 ko’alia ho tanis. Loron ida tuir mai, sira na’in-hat ba iha mota ibun, hodi husu deskulpa barak ba nia inan Bileki, no husu atu ajuda nafatin sira nia moris iha mundu. Sira promete atu konta tuir saida mak sira nia inan Bileki hateten antes fahe malu.
Mauleki ho família ki’ik simu konsekuênsia sira ne’e hotu maski sente ida ne’e hanesan mehi hotu, maibé sira nafatin hatudu sira nia forsa ba malu ho atividade hirak ne’ebé sira nia inan husik. Hahú husi ne’ebá kedan, sira na’in-tolu adora ikan hanesan sira nia lulik, no kada tinan, sira sempre selebra ho triste ba sira nia inan ne’ebé lakon iha sira nia leet.
Tinan barak liu tiha, Mauleki laos ona labarik mesak iha ai-laran. Nia sai ema matenek no esperiénsia, ho família ki’ik no domin. Kaben ho feto ida ne’ebé nia hasoru iha nia viajen mehi nian.
Moris iha ailaran forma ona nia sai figura ida ne’ebé makaas no empatiku. Mauleki ho nia feen hanorin sira nia oan sira kona-ba natureza nia furak no importánsia atu proteje ambiente. Sira nia uma haleu ho jardín no toos sira, no kalan-kalan sira tuur hamutuk hale’u ahi-matan, konta istória sira kona-ba Mauleki nia aventura sira bainhira nia sei labarik.
Maski Mauleki dalaruma reflete kona-ba nia inan-aman no oinsá nia moris hahú iha ai-laran, nia sente satisfeitu ho nia viajen moris nian. Nia moris foun nakonu ho ksolok no domin, no Mauleki sente agradese ba esperiénsia hotu ne’ebé forma nia. Nia hetan ona ekilíbriu entre pasadu no futuru, hodi halo nia istória moris nian sai inspirasaun ba ema barak ne’ebé rona.
loading="lazy" />