G-NEWS (DILI) – Títulu hosi narrativa iha leten, iha ninia siginifikadu rua. Ida ko’alia kona-ba Lalehan ki’ik iha tasi Timor, no ida seluk ko’alia kona-ba infernu ki’ik iha rai-maran. Ha’u hakarak atu lori sani na’in nia hanoin di’ak ba títulu ne’e atu halo ánaliza no diskute hamutuk. Kuandu lee tiha títulu iha leten, ita sei liga ba buat barak kona-ba Timor Leste.
Dalaruma ke títulu ne’e halo ema tensaun oituan, halo mós ema hamnasa, no dalaruma mós konsidera hanesan buat bain-bain tanba narrativa tomak mós parte ida kontribui ba Liberdade espresaun nu’udar sidadaun ida.
Ko’alia kona-ba Lalehan ki’ik iha tasi Timor, ne’e esplikasaun ida ne’ebé luan no boot tebes. Bainhira ita ko’alia kona-ba tasi, ne’e ita karega kon-ba animal sira iha tasi laran hanesan; ikan, samea tasi, manu tasi, no animal seluk-tán ne’ebé dalaruma to’o oras balun ita seidauk hetan, inklui mós komoditi seluk.
Ema barak gosta tebes atu moris iha tasi laran, tanba bele haree animal tasi ho kór oi-oin ne’ebé nunka hetan iha rai-maran. Balun fali ninia servisu loron-kalan maki ha tasi, nu’udar peskador.
Iha tasi laran, iha mós rikusoin ne’ebé labale mosu iha rai-maran, dalaruma iha maibé ninia kuantidade la hanesan. Entaun atu habadak de’it katak, kuandu ita haree ho matan, tasi iha potensia boot. Ko’alia kona-ba lalehan konserteja, ita ema ne’ebé sei moris, seidauk haree ho matan kona-ba lalehan; serake lalehan ne’e di’ak ka at, ita seidauk hatene. Tuir ida-idak nia fiar, no tuir ha’u nia fiar, Lalehan nu’udar fatin Na’i Maromak, no Santu-Santa sira.
Buat hotu di’ak iha ne’ebá; la iha terus no susar, la iha mós mataween iha ne’ebá. Tanba ne’e, kuandu sira ne’ebé mate ona, ita sira ne’ebé sei moris; sempre harohan ho orasaun, atu ida ne’ebé mate ona, nia klamar sae ba lalehan, tanba lalehan mak fatin nakonu ho ksolok ne’ebé la iha ida mak atu falta.
Ita husik tiha lia-fuan ne’e, no ita fila-fali ba títulu iha leten. Lalehan ki’ik iha tasi Timor. Atu dehan katak, Timor Leste iha potensia boot atu halo dezenvolvimentu iha rai-maran, tanba rikusoin barak iha tasi laran. Timor ninia rikusoin iha tasi laran mak hanesan ikan, animal protejidu, iha mina no gás, no rikusoin seluk-tán ne’ebé furak liu rikusoin hotu-hotu.
Bainhira atu kuidadu no esplora rasik rikusoin hirak ne’e, hanoin katak, povu Timor Leste ninia moris hanesan loos iha lalehan; katak, moris nakonu ho ksolok, la iha mataween ne’ebé haterus ema ida, no la iha mós ran ne’ebé fakar, tán ema hotu-hotu moris di’ak, no hakarak goja de’it moris iha mundu ho rikusoin ne’ebé iha. Kompara ho nasaun balun la iha rikusoin, maibé sira uza meiu barak, lori povu hanesan tiha moris iha lalehan.
Timor Leste nia rikusoin hanesan produsaun minarai no gás iha tasi Timor hanesan Lalehan ki’ik hosi grasa Maromak nian mak hanesan Kampu Bayu Undan, Elang Kakatua, Greater Sunrise, Kitan, Buffalo, Kanase ne’ebé iha rezerva minarai no gas boot. Produsaun mina no gás kontinua lao nafatin iha tinan 2022 ho ninia taxa (rates) produsaun líkidu kada loron baríl hamutuk 18.000 to’o 20.000, no produsaun gás kada loron ho montante 500 to’o 750 miliaun kúbiku ho esportasaun kada loron gas entre 300 to’o 550 mmscf.
Tuir relatóriu ne’ebé Banku Sentral Timor Leste (BCTL) lansa katak, Fundu petrolíferu Timor Leste ba trimetral da-toluk tinan 2023 nian, hamutuk biliaun U$ 17.520 kompara ho trimestral da-huluk tinan 2022 hamutuk biliaun U$ 18.075.
Maske Timor iha rikusoin barak iha tasi laran, maibé ninia povu sei moris seidauk tama kategória moris di’ak. Tanba sá mak ha’u dehan nune’e, iha rajaun barak, tán haree ho matan kona-ba kondisaun ita enfrenta. Povu barak ninia uma seidauk di’ak, loron-kalan ko’alia kona-ba kampu servisu, saláriu mínimu tebes atu sustenta nesesidade família loron-loron, no problema seluk-tán ne’ebé sai diskusaun públiku durante periodu ukun-rasik-an.
Ita hotu la sente, Timor Leste nia independênsia to’o ona tinan rua-nolu-resin, maibé kondisaun moris povu no dezenvolvimentu la iha mudansa ne’ebé signifikativu, tanba ukun-na’in mai ho prinsípiu ka ideolójia diferente, ikus-mai povu sai vítima.
Laos iha tasi laran de’it, maibé iha rai-maran Timor ninian mós, iha rikusoin barak ne’ebé durante ne’e Governu kontinua halo peskiza klean, nune’e bele halo esplorasaun. Ita hotu espera katak, futuru Timor nian ne’e sei nabilan hanesan nasaun seluk, maske kleur maibé garante ona futuru jerasaun foun.
Nu’udar Timoroan ida, orgullu moris iha nasaun ida livre tebes, independente, maske kondisaun moris povu tinan barak ukun-rasik-an seidauk bele rejolve hotu, liu-liu bee moos, eletrisdade, estrada, problema saúde, edukasaun, agrikultura no seluk-tán, ne’ebé seidauk bele hakonu moris, maibé triste mós tratamentu moris sidadaun nian, kompara ho rikeza nian dook tebes. Ko’alia kona-ba moris di’ak povu, dalabarak rona lia-fuan hosi ema hotu ne’ebé sente moris susar katak, moris ne’e, hanesan fali iha infernu laran.
Problema ne’ebé povu Timor iha territóriu nasionál enfrenta loron-loron mak hanesan problema bee moos, eletrisidade, atendimentu saúde públiku, no problema sosiál seluk. Laos iha área remota mak enfrenta problema refere, maibé kapitál Dili, sidade nasaun nian mós, enfrenta problema ne’ebé hanesan; liu-liu problema bee moos, tanba komunidade tenke kuru bee mota hodi sustenta ba nesesidade família.
Foin lalais ne’e mós, governu Sekretáriu Estadu Asuntu Toponímia no Organizasaun Urbana (SEATOU) muda sai komunidade sira iha Bidau, Merkadu Comoro (fatin negósiu) no fatin seluk tán ho obrigatóriu, nune’e governu bele konsentra atu halo dezenvolvimentu, nune’e hafurak sidade Dili, tanba maiória populasaun balun iha kapitál Dili, hela iha rai Estadu.
Polítika governu kona-ba eviksaun ne’e, laos iha kapitál Dili de’it, maibé sei alarga ba munisípiu seluk, liu-liu populasaun balun ne’ebé kontinua hela iha espasu públiku. Objetivu hosi eviksaun ne’e atu halo dezenvolvimentu ba rai no povu ida ne’e.
Iha ne’e mak konklui katak, moris iha infernu ne’e terus demais, hanesan mataween, tanis, halerik no seluk-tán. Sidadaun hirak ne’ebé ko’alia kona-ba moris hanesan iha infernu laran; sente no konsiente katak katak, afinál moris ne’ebé sira enfrenta, la iha duni ona atensaun hosi ema seluk, la iha ona tau matan ida ne’ebé seriu, la iha ona ema atu hamaran mataween ne’ebé iha, la iha hamnasa ida ne’ebé halo kontente ho halerik ne’ebé iha, maske Timor riku barak, buras iha Tasi laran, iha rai kuak no fatuk kuak, maibé realidade rikusoin, goja de’it hosi ema seluk, povu vítima ba nafatin.
Bainhira loos mak moris ne’e labele iha tán susar no mataween, labele iha tán halerik haterus kakutak, nune’e rikusoin iha tasi Timor no iha rai maran ninia rejultadu, bele sulin hosi rai-ulun to’o rai-ikun, hosi tasi feto to’o tasi mane, atu ema hotu-hotu, rai ne’ebé povu hela ba, animal ne’ebé iha luhan laran, manu fuik ne’ebé semo iha leten, sente hotu Timor nia rikusoin, atu moris ho ksolok, semo ho haklalak nu’udar kriatura Maromak nian iha mundu.
Se ko’alia riku barak iha tasi laran, rai kuak no fatuk kuak, maibé povu seidauk haree ho matan, kaer ho liman, entaun riku ne’e ukun na’in nian, riku ne’e ema balun nian de’it, lori povu nia naran atu husu lisensa ba natureza hodi hetan rikusoin. Nu’udar rai Timor nia oan, fiar no fiar metin nafatin katak, ukun na’in la taka neon, la taka matan.
Sira luta nafatin, luta hanesan iha tempu okupasaun Indonézia, katak, luta ho estratéjia, luta ho polítika, no luta ho segredu, atu hetan vitória ida ba rai no povu, manan ida ba jerasaun foun Timor nian, atu goja rejultadu hosi esforsu ne’ebé iha, ba tinan naruk nian.
Atu hakotu hakerek ida ne’e, dehan katak, sidadaun ida, akompaña de’it luta ukun na’in sira halo ba Timor nia di’ak, labele hirus no trata sira, basa loron ida sei hatudu rejultadu di’ak. Bainhira impede sira nia luta no esforsu ne’ebé lao hela, signifika ita mak kontribui harahun futuru nabilan Timor iha Lalehan laran, hodi haboot fali infernu ki’ik ida, iha rai Timor, rai lafaek.
Lia-fuan simples ne’e, hanoin ne’ebé tau-hamutuk, bainhira hateke ba dook kona-ba Timor Leste, ohin mak ko’alia iha kalohan okos, iha rai nia leten, ne’ebé hafalun metin ho abu-abu, hamaluk ho káfe kopu ida ho sigaru lolon ida. OBRIGADU
Redasaun: G-NEWS
loading="lazy" />