Mai ita artigu hosi Maun Boot Kay Rala Xanana GusmĂŁo, Turiscai 26 Novembro 2022 Hodi Komemora Loron Proklamasaun Independensia.
âHistory is not there for you to like or dislike; it’s there for you to learn fromâ: âAnd if it offends you, even better, because then you are less likely to repeat it. It’s not yours to erase; it belongs to all of us.â
đżđŸđ đŽđđČđđžđđŸ.
đșđ°đ đđ°đ»đ° đđ°đœđ°đœđ° đ¶đđđŒĂo.
đđđđđđ đđ đđđđđđ
đđ đđđđđđđđđđđđ đđđđ
Ha’u tenki declara katak lolĂłs Ema seluk nebĂ© besik liu Presidente Xavier do Amaral mak tenki ko’alia kona-ba nia.
Ha’u conhece Xavier do Amaral, nudar timoroan matenek ida, nebĂ© atu sai ona Nai-LĂșlik, hili hola feto no la hetan ordenação. Nia tama serviço iha AlfĂąndega no ema hotu conhece nia, tanba dala barak ko’alia kona-ba portugueses sira ninia hahalok iha ne’e.
Iha Abril 1974, mosu Revolução dos Cravos iha Portugal. Iha Timor, iha ona liberdade atu ko’alia abertamente hasoru colonialistas sira, no liberdade atu ko’alia kona-ba futuro ita-nia Rain nian.
Ha’u como sinti-an la serve ba polĂtica, ha’u buka acompanha no harĂ© Movimentos polĂticos oi-oin nebĂ© mosu. UDT, nebĂ©, foufoun, hakarak hamutuk nafatin ho Portugal. Mosu tan APODETI, hakarak integração ho IndonĂ©sia, nune’e mĂłs ADITLA hakarak integra ba AustrĂĄlia.
Hodi acompanha processo ne’e, mak rona katak ASDT mosu iha 20 de Maio no hakarak Ukun-an. Rona
katak Francisco Xavier do Amaral mak sai Presidente ASDT.
Iha fulan Maio, ha’u sai husi servisu iha administração colonial, iha ne’ebĂ© ha’u responsĂĄvel ba Finanças. No, hanesan ha’u temi ona, ha’u sinti katak ha’u labele tama ba polĂtica, tanba la hatene buat ida. Nune’e ha’u hili ba Darwin, buka servisu, hodi halibur osan, bele fila fali atu investe iha sector privado.
Iha Darwin, malae balun liu husi nebĂĄ, atu fila ba Portugal, hodi ha’u rona katak ASDT muda ba FRETILIN, iha 11 de Setembro de 1974, katak, husi Associação Social-Democrata de Timor passa ba Frente RevolucionĂĄria de Timor-Leste Independente.
Fila mai Dili atu lori famĂlia ba Darwin, maibĂ© Ciclone boot, Tracy, harahun tiha Darwin no ha’u labele fila, nune’e buka servisu oi-oin to’o sai tiha jornalista, hodi acompanha situação polĂtica iha Timor.
đđđđđ đđđđđđ đđđđđ.
Situação começa manas, tanba Movimentos polĂticos sira começa critica malu no sira-nia militantes sira harĂ© malu la diak ona. Iha fulan Julho 1975, ameaças oi-oin, ema baku malu, no tanba ha’u simpatiza ho FRETILIN iha hanoin Ukun-an, ha’u husik hela ha’u-nia famĂlia iha Farol, tanba knuk UDT nian, no ha’u halai bĂĄ hela tiha iha Sede Fretilin, maka Xavier do Amaral ninia uman, iha Santa Cruz.
UDT halo nia golpe iha fulan Agosto no careta la’o hale’u Dili hodi hakilar ‘Golpe Anti-Comunista’. No, iha loron ida, camioneta rua ho tropa timoroan mosu, no sr. JoĂŁo CarrascalĂŁo, Comandante PolĂcia, major portuguĂȘs ida, ho tan CapitĂŁo Lino, oficial portuguĂȘs, nebĂ© lori forças sira nĂ© husi Baucau, bĂĄ to’o sede Fretilin no ha’u mesak mak hamrik iha nebĂĄ.
Sira hakilar no haruka hatĂșn bandeira Fretilin no ha’u dehan lae, no sira rasik mak hatĂșn, no kaer ha’u ba dadur iha Palapasu, iha nebĂ© Quadros no militantes Fretilin barak nebĂ© UDT kaer iha fatin-fatin, hodi baku no tebe.
Membros CCF (Vice-Presidente Nicolau no sira seluk tan), nebĂ© ha’u rasik maka ajuda lori ba subar iha Mota Ulun, halai liu ba Aileu no iha nebĂĄ halo Insurreição Armada ho Companhia Aileu no, nune’e, hahĂș Contra-Golpe. Ho contra-golpe, UDT lakon no halai ba Fronteira hodi tama ba Kefa no Atambua.
Ha’u temi buat sira ne’e, tanba ho buat sira nebĂ© acontece ne’e, maka CCF hatama ha’u iha ComitĂ© Central maski ha’u lakohi, hodi dehan ba sira katak sira la konsulta tan ha’u. Nudar jornalista, maka CCF fĂł Secção Informação atu kaer. Ha’u tama tiha iha ComitĂ© Central Fretilin, maka ha’u bele conta histĂłrias sira nebĂ© tuir mai ne’e.
Ho situação controlada ona, Xavier do Amaral tun ba Dili no hela iha Lahane. Iha nebĂĄ, mak iha ReuniĂŁo CCF, hodi decide kona-ba Loron Proclamação no ha’u simu Texto Proclamação atu halo no imprime iha Imprensa.
No, iha 28 de Novembro de 1975, iha PalĂĄcio do Governo, halo CerimĂłnia Proclamação Unilateral da IndependĂȘncia, texto nebĂ© Xavier do Amaral lĂȘ no assina.
Nudar jornalista, ha’u halo duni filme ida ba CerimĂłnia ne’e tomak, maibĂ© ho invasĂŁo 7 de Dezembro lakon tiha deit, tanba rai hela iha uma.
đđđđđđđđ
Iha 4 de Dezembro, ami membros CCF lubuk ida maka bĂĄ Lois, hodi acompanha companhias Falintil, ho Cmdt. Hermenegildo mak comanda iha nebĂĄ, ne’ebĂ© buka atu hapĂĄra avanço inimigo-nian nebĂ© hola ona Atabae to’o mota sorin. Tanba udan maka’as, TNI iha mota sorin loromonu no Falintil iha mota sorin mai.
Iha 7 de Dezembro, dadersan nakukun, ami rona aviĂ”es lubuk ida liu husi ami nia leten. Kala tuku 8 ka tuku 9, Cmdt. Hermenegildo fĂł hatene katak inimigo tun, ho paraquedas, hahĂș invasĂŁo iha Dili laran tomak. Nia buka bĂĄ to’o Dili, maibĂ© loraik nia fila ona, informa katak nia to’o deit Tibar, ema halai sai husi Dili. Tuir nia simu informação, husi ‘racal’, membros CCF mĂłs sĂ©san ona ba Aileu. Nune’e mak, ami decide atu fila kedas no liu ba Aileu. To’o iha Aileu, mak hatene katak VicePresidente Nicolau no membros CCF seluk iha hela Laulara. No ami mĂłs tun to’o Laulara.
Liu tiha loron hirak, Xavier do Amaral liu husi Laulara atu bĂĄ Dili. Forças sira haruka pĂĄra, membros CCF bĂĄ ko’alia ho nia, nia exige lĂłs atu ba Dili: ‘ha’u tenki ba, atu hasoru ho indonĂ©sios sira hodi haruka sira fila, tanba ne’e invasĂŁo’. Depois de CCF convence tiha nia, maka Xavier do Amaral fila fali mai Turiscai.
Inimigo mĂłs avança daudauk, hola tiha Aileu. Iha Maubisse, CCF halo reuniĂŁo hodi decide katak ami, membros CCF, tenki namkari no ida-idak ba ninia fatin hodi organiza população no acompanha forças sira nebĂ© iha nebĂĄ. Ha’u liu husi Turiscai, mai duni hasoru Xavier iha ninia uma, ba Fatu Makerek, liu husi LaclĂșbar, Cribas no bĂĄ liu Marabain.
đ đđđđđđđđđ
Iha fulan Março 1976, husi Marabain, Manatuto, ha’u mĂłs ba ReuniĂŁo ComitĂ© Central FRETILIN nian, ho Comandantes sira, iha Fatu Berliu.
Comandantes FALINTIL nian, hotu-hotu exSargentos husi ExĂ©rcito portuguĂȘs, balun sai Comandantes de Sector, harĂ© tiha ba funu ninia desenvolvimento, husu ReuniĂŁo ne’e atu hato’o sirania preocupação. Iha nebĂĄ, assunto boot maka tenki ‘Husu Apoio Militar husi Rai Liur’.
Nune’e, Comandantes sira, nudar militares nebĂ© comanda funu, fĂł hatene ba CCF katak sira preparado atu lori soldados sira halo funu hasoru TNI, maibĂ© problema boot liu mak kilat no kilat-musan ka muniçÔes. Kilat barak nebĂ© FALINTIL kaer, kilat sira nĂ© marca G3, nebĂ© ExĂ©rcito portuguĂȘs rai hela no, ho tempo, sei at daudauk no la iha peças atu troca. Konaba muniçÔes G3 nian, ho tiru malu ho inimigo, menos ba beibeik ona no, karik ita captura kilat foun, hanesan AR15, labele usa muniçÔes sira ne’e ba G3.
Ho nune’e, maka Comandantes sira hato’o katak ita PRECISA TEBES HUSU APOIO husi Exterior, la’e ita
sei la iha kbit atu hasoru inimigo.
Presidente Francisco Xavier do Amaral mak dirige ho Vice-Presidente Nicolau dos Reis Lobato, ho presença husi Comissårios Mau Lear, Sahe, Hata no seluk tan, nebé iha hotu iha nebå hodi discute assunto
importante tebes ne’e.
Depois de rona tiha explicação husi Militares sira, tama ona iha discussĂŁo atu husu apoio ba PaĂs ida nebĂ©. Iha tempo nebĂĄ, tempo ‘Guerra Fria’ no Mundu fahe ba rua ‘Capitalista no Socialista’.
Tanba FRETILIN ninia ideologia marxistaleninista, membros CCF hasai kedas decisĂŁo atu sei la husu apoio ba PaĂses capitalistas, hanesan AustrĂĄlia, AmĂ©rica no Europa no Rai sira nebĂ© tuir capitalismo.
Ko’alia kona-ba Russia no China, maibĂ©, tanba iha fulan Janeiro, Vice-Presidente Nicolau Lobato ko’alia, liu husi RĂĄdio, ho Ministro de Defesa, RogĂ©rio Lobato, ne’ebĂ© reconhece katak Russia la fĂł no China ho Vietnam fĂł, maibĂ© atu tula mai TL mak problema, possibilidade husi Parte Socialista la fĂł garantia ita bele hetan apoio – iha conversa ne’e, nebĂ© hala’o iha costa sul, ĂĄreas Besusu nian, ha’u mĂłs iha nebĂĄ.
Militares sira exige tebe-tebes tenki iha Apoio Militar, husi Rai Liur, tanba lae ita sei la consegue aguenta funu hasoru TNI.
mak ne’e
Ho discussĂŁo nebĂ© la la’o ba oin, Militares sira começa nervosos oitoan ona, no Presidente Xavier do Amaral, fĂł razĂŁo ba sira hodi dehan “problema agora ita hakarak manĂĄn funu ka lae? Se ita precisa kilat ho kilat-musan atu bele hasoru inimigo, ComitĂ© Central iha responsabilidade atu harĂ© ba ida ne’e. Ita lalika hanoin atu husu apoio ba deit PaĂses socialistas. PaĂs ida nebĂ© hakarak fĂł, ita simu, tanba ita precisa atu bele aumenta ita-nia capacidade resiste ba ataques nebĂ© inimigo halo hodi oho ita-nia população”.
Ho liafuan sira ne’e sai husi Presidente Xavier do Amaral, ComissĂĄrios sira começa ataca Xavier do Amaral, hodi tama fali ona iha discussĂŁo ideolĂłgica, iha ReuniĂŁo nebĂĄ. Militares sira, ho frustrados tebes, sai husi ReuniĂŁo ho hirus oitoan, hodi fila deit ba ida-idak nia fatin, sem despede tan.
đđđđđđđ
Iha fali fulan Maio, tinan 1976, CCF hala’o ReuniĂŁo iha Soibada. ReuniĂŁo ida ne’e, husi nĂvel estratĂ©gico, importante tebes duni, tanba hasai EstratĂ©gia kona-ba Funo ResistĂȘncia, iha ĂĄreas polĂtica no militar, hodi fahe TL ba Comissariados no Sectores Militares 6, ne’ebĂ© halibur – iha Fronteira Norte: parte norte Bobonaro, Ermera no Liquiçå; iha Fronteira Sul:
Suai, Ainaro no parte sul Bobonaro; iha Centro Norte: Dili, Aileu no parte norte Manatuto; iha Centro Sul: parte sul Manatuto no Manu Fahi; iha Centro Leste: Baucau no Viqueque no iha Ponta Leste: Lautém).
DivisĂŁo territorial ida ne’e mak hatĂșr lolĂłs responsabilidades ba Ema ida-idak, nudar Quadro polĂtico ka Quadro militar.
MaibĂ©, ReuniĂŁo ne’e la’o ho ambiente polĂtico ida ne’ebĂ© la sadio liu. ComissĂĄrios PolĂticos no sira-nia Adjuntos, nebĂ© decora Marxismo, ataca Presidente Xavier do Amaral, bain-hira nia ko’alia contra ideologia marxista, ne’ebĂ© habelar tiha ona iha TL tomak, katak ‘Maromak la iha’, ‘lalika fiar na’i-lĂșlik sira’, ‘lalika halo tuir tradição no cultura timor’ no buat seluk tan. Presidente Xavier do Amaral defende maka’as independĂȘncia, iha democracia nia laran, tanba ne’e maka mosu ASDT, maibĂ© bain-hira camaradas sira ko’alia la pĂĄra, hodi hatĂșn tiha ninia hanoin kona-ba estado, independĂȘncia, tradição no cultura, Presidente Xavier do Amaral hili atu nonok deit. Ho ne’e, iha loron ikus tuir mai, Presidente Xavier do Amaral, loke no taka deit ReuniĂŁo no prefere la ko’alia, hodi labele fĂł fatin ba marxistas sira hanorin ideologia comunista.
Nune’e, ho sentimento frustração, depois de hasa’e Bandeira Nacional iha loron 20 de Maio, Presidente Xavier do Amaral hili atu fila ona mai Turiscai. Militares sira, nebĂ© bĂĄ mĂłs partisipa atu foti fila fali problema boot Funu nian, kona-ba Material, hasai comentĂĄrios oi-oin kona-ba situação nebĂ© mosu no sai kedas husi Soibada ba fali sira nia fatin ida-idak.
đđđđđđ
Iha fulan Maio 1977, ComitĂ© Central Fretilin hala’o fali ReuniĂŁo ida iha Laline.
LolĂłs, ReuniĂŁo nĂ© atu halo AnĂĄlise kona-ba desenvolvimento Funu-nian, iha avanços ka iha recuos, dificuldades mak sĂĄ-ida, ita-nia kbit to’o iha nebĂ©. MaibĂ©, ComissĂĄrios sira usa tempo liu atu hato’o no hanorin ideologia marxista-leninista.
Presidente Xavier do Amaral la bå. VicePresidente Nicolau Lobato mak preside reunião né.
MaibĂ©, tanba mosu la entende malu entre VicePresidente Nicolau, nebĂ© ema religioso tebes, ho ComissĂĄrios PolĂticos, nebĂ© la fiar Maromak, sira obriga Nicolau Lobato la sai husi ninia quarto, labele ko’alia ho ami no impede ami atu hakbesik-an ba Nicolau.
Nicolau Lobato la bĂĄ ona participa iha ReuniĂŁo no ComissĂĄrios PolĂticos marxistas sira mak dirige reuniĂŁo ne’e. Ikus ona, quando hotu-hotu simu katak atu cria Partido Marxista-Leninista FRETILIN, mak sira convence Nicolau hodi ba ReuniĂŁo. Iha ne’Ă©, ami barak harĂ© katak Nicolau Lobato simu PM-LF, hodi lalika entrega ba sira processo polĂtico tomak, nune’e nia mĂłs simu ho liafuan nune’e: “Ha’u declara katak ha’u simu decisĂŁo nebĂ© hasai iha ne’e, atu harĂ PM-LF. Iha Bazartete, ha’u nia famĂlia iha plantação de cafĂ©. Bain-hira, ita manĂĄn tiha funu, ha’u sei entrega tomak plantação de cafĂ© ne’e ba Estado”. ComissĂĄrios PolĂticos sira basa-liman ho contente. Comandante Hermenegildo mak hasai comentĂĄrio ida: “ohhhh… nune’e, ita sei bĂĄ situação ne’ebĂ© ha’u-nia fen ninia brincos mos tenki entrega ba Estado”.
Ami barak mak tahan, atu labele hamnassa, tanba hamnassa karik, duni sai kedas ami husi CCF.
No sai mĂłs decisĂŁo atu Membros CCF hotu-hotu tenki tuir curso Marxismo, ne’ebĂ© ComissĂĄrio Hata mak sei dirige; la consegue hala’o plano ida ne’e, tanba inimigo mĂłs hahĂș tuir kedas ninia Campanhas de Destruição e Aniquilamento, hodi halakon tiha Bases
de Apoio no controla população tomak.
đđđđđđ đđđ đđđđđ
Ami mĂłs buka recolhe informaçÔes kona-ba tanba sĂĄ-ida mak Presidente Xavier do Amaral la bĂĄ ReuniĂŁo iha Laline no problema, nebĂ© hahĂș iha Soibada, ninia hun mak sĂĄ-ida lĂłs.
Presidente Xavier do Amaral hela deit iha Turiscai. LĂłs, maibĂ© nia simu ema barak nebĂ© bĂĄ ko’alia ho nia, liuliu Quadros Militares, hodi fĂł informação barak kona-ba actuaçÔes Quadros FRETILIN nian, ne’ebĂ© Xavier do Amaral la concorda:
-nia la simu, kaer no dadur maluk sira, militares ka civis, nebé lakohi kumu liman;
-nia la simu, hasai tiha Comandantes Sectores nebĂ© di’ak no oho inimigo barak, tambĂĄ deit sira lakohi temi liafuan ‘camaradas’ no lakohi ‘kimu liman’;
-nia la simu, bolu traidor ema nebé bele nacionalista, maibé lakohi tama iha Fretilin;
-nia la simu, propaganda ideolĂłgica katak Maromak la iha;
-nia la simu, propaganda katak ‘liurai’ no ‘chefes suku’ sira la iha no tenki halakon.
– nia la simu ideologia marxista-leninista.
Depois de harĂ© katak ita-nia Forças la iha capacidade militar atu defende ita-nia população, hanoin boot ida ne’ebĂ© Presidente Xavier do Amaral defende maka atu ‘haruka população bĂĄ rende, hodi evita sira terus barak tan no mate barak tan’. Ne’e contra liu CCF, tanba CCF nia palavra de ordem maka: ‘Mate ka moris, ukun rasik-an!’
ComissĂĄrios PolĂticos marxistas sira começa harĂ© Presidente Xavier do Amaral ninia influĂȘncia liuliu ba Militares sira. Nune’e, iha Julho 1977, ComitĂ© Central FRETILIN decide atu kaer nia, sulan iha dadur, hodi
baku loro-loron deit.
Ami hotu, iha fatin nebĂ© deit, husi Lorosa’e to’o Loromonu, triste tebes bain-hira rona katak kaer tiha Xavier do Amaral no sulan tiha, hodi baku, hanesan baku animal. Maluk barak mos tama iha dadur, hamutuk ho Xavier do Amaral.
Inimigo mĂłs hahĂș kedas ninia Operação EstratĂ©gica, hodi sobu Bases de Apoio. Iha fins de 1978, Bases de Apoio hotu rahun, população rihun ba rihun mak mate, tanba bomba, morteiros, kilat musan no tanba hamlaha no moras. Forças barak mak rende, membros ComitĂ© Central barak mak mate, balun rende, no iha foho população la iha tiha deit.
Agora, ita bele hanoin hetan sĂĄ-ida maka Presidente Xavier do Amaral dehan, antes de ComissĂĄrios marxistas sira dadur nia, hodi bolu nia ‘traidor’. Nia dehan atu ‘husik população ba rende, hodi evita ema barak bele mate, tanba ita-nia Forças la iha kbit atu protege sira’.
Inimigo hetan Xavier do Amaral, iha rai-kuak laran iha nebé nia dadur, hodi hasai nia. Krekas at liu, inimigo mak haruka halo tratamento hudi cura tiha nia.
Ita bele dehan katak Inimigo mak salva tiha nia.
Depois de inimigo kaer tiha ha’u, iha ona Jakarta, antes de ha’u-nia julgamento iha Dili, Xavier do Amaral bĂĄ hasoru ha’u. Ami la ko’alia barak, maibĂ© nia fĂł hatene deit mai ha’u katak, iha tempo nebĂ© difĂcil tebes ba nia, iha ai-laran, nia nunca lakon esperança atu Timor bele ukun-an. Nia husu ba ha’u atu metin nafatin ba objetivo ukun-an iha democracia nia laran.
đđđđđ đđđđ đđ.
Depois de Referendo, nia bĂĄ hasoru ha’u hodi dehan katak nia hakarak fila ba FRETILIN. Ha’u concorda no dehan ba nia katak ha’u labele ajuda, tanba ha’u sai tiha ona husi FRETILIN. Iha ConferĂȘncia FRETILIN, iha 2000, iha GMT, nia lakon no nia bĂĄ fali ha’u hodi informa katak nia sei harĂ fali ASDT.
Iha 2002, ho pressĂŁo husi Primeiro-Ministro JapĂŁo, Menko Susilo Bambang Yudoyono iha tempo Presidente Megawati, no Collin Powel, SecretĂĄrio Estado EUA, nebĂ© exige lĂłs ba ha’u atu sai Presidente da RepĂșblica, pelo menos tinan 5, hodi hametin tiha reconciliação ho IndonĂ©sia no, ikus ona, SecretĂĄrioGeral ONU, Koffi Annan, mos telefona husi Nova lorque, exige lĂłs atu candidata-an atu sai PR, tinan 5 deit, maka ha’u mos ba regista atu candidata ba eleiçÔes presidenciais iha 2002. Ami na’in rua, Xavier do Amaral, bĂĄ vota hamutuk iha fatin ida deit no ha’u fĂł ha’u-nia voto ba nia.
Iha IV Governo, depois de halo tiha estĂĄtua ba Nicolau Lobato, ami decide atu halo ba Xavier do Amaral, nudar Proclamador da IndependĂȘncia de Timor-Leste. Hetan oposição husi grupos polĂticos balun, maibĂ© bele to’o aceita katak ita tenki rai hela factos importantes ita-nia histĂłria-nian ba Geração foun nebĂ© mai.
Ohin, ita hotu contente, bele estĂĄtua Xavier do Amaral, nebĂ© ha’u considera hanesan NACIONALISTA PURO, bele hamrik iha cidade Dili hodi motiva Juventude Timor Lorosa’e atu tuir princĂpios polĂticos no morais nebĂ© lĂłs no diak.
đđđđđđđđ đđđđ!