G-NEWS (DILI)—OPINIAUN Depois Timor-Leste hakat liu eventu boot lubuk ida iha tinan 2024, ne’ebé nakonu ho reflesaun hanesan, komemorasaun loron restaurasaun independénsia (20 de Maiu), loron konsulta populár (30 Agusto), Simu vizita Sua Santidade Papa nian (9-11 Setembru), loron restaurasaun independénsia nasionál (28 Novembru), Loron Na’i Maksoin Moris mai mundu (25 Dezembru) no Loron Nasionál Heroes sira nian (31 Dezembru), loron hirak importante hanesan hakerek na’in nahe sai iha leten, atu hodi fila fali ita hotu ba kotu, hodi haree, loron hirak ne’e mai husi ne’ebé?
Tuir loloos, ita leno-an ba loron boot no vizita importante Sua Santidade nian, antes tama ba kalan fahe entre tinan tuan no tinan foun fahe malu, liu husi kanál oi-oin, ita husu ona diskulpa ba malu hodi loke ona xampaña hamutuk no sunu fogetes ne’ebé tarutu iha fatin-fatin, sinál katak rai ida nee, nakonu ho dame, pas no trankuilu.
Ema hot-hotu halo ona reflesaun ba ida-idak nia moris, so’e ona hahalok tuan sira ba kotuk no tama tinan foun 1 Janeiru 2025, loke fali pájina foun ho modelu moris nian ne’ebé foun hodi hametin koezaun sosiál iha nasaun ida be ita hotu hadomi ne’e. Maibé afinál das kontas, hakerek na’in nia espektasaun dook loos husi realidade moris sosiedade ida ne’e nian. Ódiu no vingansa, sei nafatin buras iha ita nia sosiedade.
Iha inísiu fulan Janeiru nian, ita sani iha média hot-hotu, entidade oi-oin hanesan ativista ONG sira, Ativista Partidu Opozisaun, Membru Parlamentu Nasionál (Bangkada Governu no Bangkada Opozisaun), Akademista balu, ema hirak ne’ebé nu’udar militante partidu sira kaer ukun no mós funsionáriu balu ne’ebé hetan konfiansa polítiku hodi ba asume kargu ruma iha instituisaun publiku no mós komunidae bai-bain sira, hatudu sira nia preokupasaun ba asaun ne’ebé halo husi SEATOU (Sekretária Estado Asunto Toponomia e Urbanisação) hasoru komunidade sira iha Fomento II. Amostrasaun sira nia sentimentu, mai ho oi-oin. Balu hato’o sira nia solidariedade no bali fali hato’o merese, hotar no tolok.
Entidades seluk ne’ebé ita sei dauk rona sira nia lian mak komunidade sira husi konviksaun reliziozu-relizioza no jurista sira. Maioria husi hira ne’ebé hato’o ona sira nia preokupasaun, sira preokupa ba pontu hirak ne’ebé hakerek na’in akompaña ona iha média oi-oin, tantu hirak ne’ebé pro ba asaun SEATOU nian no kontra, hakerek na’in nota pontu sira mak hanesan:
- Argumentu sira pro ba asaun SEATOU nian, sira lansa sira nia preokupasaun ba buat rua (razaun dahuluk mak: “salva komunidade sira husi inundasaun mota Comoro nian no razaun daruak mak ordenamentu territorial ho intensaun hadi’a sidade Dili”).
- Argumentu husi entidade hirak ne’ebé kontra asaun SEATOU nian, mai ho argumentu sira hanesan; dahuluk, wainhira atu muda ema ruma, tenki prepara uluk fatin ruma, nune’e bele proteje labarik, ferik, katuas no inan isin rua-oan nurak husi udan, mahoben, loro manas no anin. Razaun daruak, asaun SEATOU nian, kontra lei (Konstituisaun da Repúblika, Konvensaun Internasionál kona-ba Direitu Ekonomia Sosiál no Kulturál no Lei Rai nian, liu-liu seksaun ida kona-ba Espropriasaun). Razaun datoluk nian mak razaun ekonómiku. Komunidade hirak ne’ebé kona eviksaun forsadu, lakon tia ona sira nia riku soin lubuk ida hanesan osan hodi harii sira nia horik fatin, halakon tia ona kampo serbisu nian balu (Kafe Atsabe) ne’ebé foin sa’e ida mak harii rasik ho ninia osan kosar ben no emprega ona foin-sa’e lubuk ida iha kafé refere.
Husi razaun pro no kontra hirak ne’e, dada ha’u nia atensaun nu’udar ema ne’ebé preokupa ho asuntu sosiál no asuntu umanitáriu nian, hodi ba loke fali referénsia balu dezenvolvimentu nian ne’ebé la’o tia ona iha ita nia viziñu hanesan iha Indonézia, ne’ebé halo tia ona husi ukun [1]Governadór Jakarta nian, Sr. Basuki Tjahaja Purnama (Ahok) iha ninia desizaun polítika 7 ne’ebé antes ne’e mós halo públiku Jakarta satiadu maka’as, maibé ho ninia matenek no tátika oi-oin, ikus mai ninia polítika sira konsege realiza ho susesu. Iha artigu ida ne’e, hakerek na’in hakarak refere deit ba desizaun polítika rua (2) ne’ebé besik hanesan ho ita nia situasaun agora. Desizaun dahuluk mak oinsá Relokasi Kampung Pulo iha Bantara, mota Cilimung, ne’ebé realiza iha Setembru 2015.
Antes ne’e, Governadór Jakarta nian, halo uluk fatin uma andár simples ida depois mak muda komunidade ba iha ne’ebá. Antes ezekuta eviksaun, iha ekipa ida, tun ba iha fatin destinadu hodi verifika ikus, atu garante katak fatin refere, laiha ona ema mak hela iha fatin ne’ebá, foin mak mobiliza materiál pezadús sira hodi dudu uma sira iha fatin refere. No desizaun polítika daruak, halo eviksaun ba fatin prostituta iha Kalijodo.
Ezekusaun ne’e realiza iha loron segunda, 29 Fevreiru 2016 ba fatin prostituta iha baliza entre Jakarta Weste no Jakarta Súl. Antes eskavatór 8 book-an ba fatin destinadu, ekipa ida ba uluk iha fatin destinadu hodi halo sosializasaun, hato’o razaun tamba sá mak halo eviksaun ba fatin refere? Depois komunidade sira iha fatin ne’ebá, muda ba ne’ebé? Depois mak dada liña polísia nian. Ida ne’e deit mós la dauk to’o, ekipa ida ba tuir tan hodi halo verifikasaun loloos ba terrenu, hodi garante loloos katak fatin refere ema la hela loos ona.
Husi referénsia polítika rua Governadór Jakarta nian ne’ebé ha’u nahe sai iha leten, hodi reflesaun mai ita katak, tuir loloos iha era dizitalizasaun ne’e, ita halo dezenvolvimentu ida ne’ebé di’ak liu. Signifika ezekusaun polítika dezenvolvimentu nasionál “Dezenvolvimentu Sidade”, la hodi efeitu negativu ba povu hanesan ida tinan uluk halo ba komunidade sira iha Bidau Santa-Ana, Komunidade sira iha Ai-tarak Laran, Baucao no antes ne’e halo ba komunidade sira iha Kazerna Ex. Brimob Bairopite (2004), Dili no dau-dauk ne’e, akontese tan ba komunidade iha Fomento II ne’ebé ho modelu hanesan.
Husi situasaun hirak ne’ebé ha’u sita ona iha leten, refere mós ba hanoin kmanek sira husi António Gramsci,[2] ninia krítika ba dezenvolvimentu hirak ne’ebé la’o iha país sira terseiru mundu nian, ne’ebé la konsidera ema nu’udar sentru ba dezenvolvimentu, sei husik hela distánsia entre kiak no riku sai boot liu tan. Ba sá, alvu ba dezenvolvimentu sempre kona ema ki’ik no kiak sira. Ema hirak ne’e mak Primera sei hetan eviksaun forsadu hodi halakon sira nia soin ne’ebé sira hetan ho tempu naruk no oinsá mak sira bele retoma fila fali lakon ne’ebé sira hasoru dau-dauk.
Iha artigu ida ne’e, hakerek na’in observa prátika sira ne’ebé governasaun da-siak nian hakat liu, foin liu deit faze rua (Avizu, Taka Númeru) depois ezekuta. Husi prátika ne’e mak hamosu pro no kontra hanesan ha’u sita ona iha leten. Leno-an ba referénsia oi-oin no prátika hirak ne’ebé la’o ona iha nasaun viziñu, loloos ita aprende no hakat tuir ain fatin ne’e ho di’ak liu tan sein halo povu ida ne’e sai vítima. Loos duni, ita preokupa ho ordenamentu territorial, ita preokupa ho hala’o lei no orden. Ba sá hanesan estadu ne’ebé tane as prinsípiu Estadu de Direitu no Demokrátika, signifika estadu ne’e funsiona tuir lei no vontade povu nian, oinsá mak halo povu kumpri lei no orden públiku.
Maibé Estadu iha obrigasaun boot hodi nia povu sai síviku liu tan ho modelu aproximasaun ida ne’ebé holistíku liu. Purque iha kontextu ida ne’e, povu mak sai na’in ba Estadu no Nasaun. No entantu, prosesu hot-hotu ne’ebé liga ho povu nia moris, hakarak ka lakohi, tenki fila fali ba povu. Halo konsultasaun ho povu, antes ezekuta lei no orden públiku.
Nune’e la sakrifika povu ida ne’e sai vítima ba dezenvolvimentu ne’ebé órgaun estadu sira (Prezidente da Repúblika, Parlamentu Nasionál, Governu no Tribunál) hola la viola sira nia obrigasaun ne’ebé hatuur metin iha artigu 6 Konstituisaun da Repúblika hanesan mós ativista direitus umanus sira hakerek ona iha sira nia status Facebook.
Hanesan ema, ita iha sentidu umanu no solidáriu ho ita nia maluk sira ne’ebé agora hasoru hela todan boot ne’e, pesaolmente, ha’u hato’o ha’u nia solidariedade ho ita boot sira. Tristi boot, agora dau-dauk klima udan, la hatene oinsá ita boot sira bele hamahon-an husi udan, mahoben, loro manas no anin iha tempu badak agora dau-dauk? Termina
Referénsia
[2] Sita husi Muhadi Sugiono, cetakan I, Outubru 1999 PP. 99.219 ne’ebé ho ninia títulu orizinál Restructuring Hegemony and the Changing Discourse of Development.
loading="lazy" />