Fenómenu rede sosiál iha jerasaun foin-sae Timor Leste: entre liberdade, kultura no responsabilidade

(Pe. Domingos G. de Araújo, missionário SVD iha Portugal)

banner 120x600
152 Views

G—NEWS (PORTUGAL) — Ikus-ikus ne’e, rede sosiál hanesan Facebook, TikTok, Instagram no YouTube, domina liu ou hola parte importante, iha jerasaun foin sae sira nia moris lor-loron. Maibe sai preokupasaun bot ba sociade seluk, wainhira ita hare katak jovem ou ema balu uza plataforma sira ne’e la’ós deit ba komunikasaun no divertimentu positivu, maibé uza media sociál sai mos hanesan fatin ba ekspresa-an ho atitude negativu sira: insulta malu, tolok malu, koalia lia at ba líder sira, koalia lia foer ba malu, hodi tolok mos sira nia inan aman, kontra ita nia kultura no valor nudar Timor oan.

Fenómenu ida hanesan ne’e, halo maun alin, inan feton Timor oan sira barak mak karik preukupa, triste, no ita hare barak mos mak halo komentariu kontra acto irresponsabilidade sira hanesan ne’e. Nudar Timor oan, kuandu ita hare ita nia maun alin sira insulta malu, tolok inan-aman lori liafuan foer sira, tolok ita nia líder  nasaun sira, ne’e hatudu katak ita la iha respeito ba ita nia cultura, nudar Timor oan. No hahalok sira hanesan ne’e bele fo impaktu mos ba jerasaun ki’ik, ne’ebé sei la kompriende, no sei la iha maturidade atu hare acto negativu iha media social sira hanesan ne´e.

banner 325x300

Maibe ita hotu bele halo reflesaun ba ita ida-idak nia an: “Tan sa maká hahalok no atitude sira ne’e bele akontese? Karik ita moris hasoru shock cultura, hakfodak hasoru modernismo nebe avansa lalais liu? Karik ita sei la iha preparasaun diak hodi simu ou la iha filtrasaun ba modernismo nebe tama mai ita nia rai? Ka bele mos, ema uza media social tamba hakarak sai famozu no hetan osan husi monetizasaun kontentu ou iha sira nia publikasaun sira?

Entre Shock Kultura No Buka Popularidade

Iha perspetiva kultural, shock cultura ou hakfodak tanba hare kultrura ou realidade foun, bele akontese bainhira ema ou komunidade ida, enfrenta mudansa boot, ne’ebé halo sira sente la iha identidade, ou halo sira sente katak sira rasik la iha kultura antes, nebe sira iha. Ema sai haluha an, nega an, lakon nia identitade antes, no monu ba identidade foun, nebe dalaruma nia rasik la iha prepara an ho diak, nune halo nia monu. Hodi lahatene ona respeito ema, tolok ema tuir nia hakarak iha media social ou media publiku sira. Nia sinti buat sira ne’e normal hela deit.

Karik ita bele halo reflesaun, atu bele dehan katak: Ita nia nasaun Timor-Leste, nebe luta no hetan nia independensia iha tempu moderno ou tempu globalizasaun, hetan mos impaktu ida ne’e. Jerasaun foin-sae agora, atu iha preparasaun ou la iha, tenke simu realidade globalizasaun ne’e.  Jovem sira hasoru kultura digital ne’ebé fó liberdade atu ekspresa an sem limites, dalaruma halo sira la kontrola an.

Iha parte seluk, ita hare katak mundu iha area economia, mos fo impaktu bot ba fenomena ne’e. Jovem barak mak hare media sosiál hanesan oportunidade atu hetan lukru ou osan ruma. Bainhira ita nia kontentu iha media sociál ema barak mak likes, shares, no koméntariu, bele halo ita nia kontentu hetan monetizasaun. Maibe ne’e sei sai ponto triste, bainhira ema hakarak atu famozu, hodi hatudu kontentu ne’ebé la respeitável. Acto pessimista sira hanesan ne’e,  fo sinal ida katak, se uza teknologia la tuir nia dalan lolos, ou la lao tuir étika no konsiensia nebe diak, ita sai ema nebe haluha an, haluha ita nia identidade, haluha ita nia kultura, no loron ida tempu rasik mak sei determina, no ita bele monu.

Perspetiva kultura no edukasaun digital

Timor Leste nudar nasaun nebe foun, nakunu no metin ho nia kultura, tengke tau ba an no tau ba nia hanoin katak, liberdade nebe ita hetan, laos atu halo ita haluha an, maibe liberdade nebe, tau respeito ba ema seluk no respeito ba ita nia kultura, nudar pontu nebe as liu. Ita hotu tenke kompriende katak liberdade fó ita direitu tomak atu ekspresa an, maibé halao liberdade ho responsabilidade. Atu dehan katak, wainhira ita mesak, ita bele halo tuir, sa mak ita nia hakarak, maibe iha ona fatin publiku, ita tengke tau regra geral hodi respeito ba ema hotu, mak pontu importante.

Matenek nain iha área kultura sira dehan: Wainhira hasoru kultura foun, presija filtrasaun. Filtarasaun importante tebes bainhira ita enfrenta mudansa modernizasaun. Nune’e, ita labele husik de’it evolusaun teknologia, maibé ita tenke aprende uza ho responsabilidade no mos ho maneira ida ne’ebé bele fó benefísiu ba ita.

Entaun sa mak ita bele prepara atu bele sai husi realidade sira ne’e? Karik importante atu fo edukasaun digital, iha base. Edukasaun digital, sai hanesan solusaun ne’ebé di’ak. Iha familia, eskola no komunidade, tenke hanorin ba jerasaun foin-sae kona-ba etika ou moral uza media sosiál. Ita tenke kompriende katak liberdade la signifika livre halo buat hotu, maibé bele halo buat hotu, ho espirito responsável. Lider komunidade, cefe Aldeia, chefe suku, nai ulun sira, lider relijiozu no lider foin-sae, hotu-hotu iha responsabilidade atu eduka gerasaun foun, no bele hatudu ezemplu ida ne’ebé di’ak, iha ita nia moris lor-loron.

Tempu atu ida-idak halo reflesaun ba an

Nudar Timor oan, ita la presija atu dun ema balu ou ema se deit, nebe envolve ou kostuma halo publikasaun negativu sira, ou koalia lian foer ba malu iha media sociál, maibé ita hotu tenke halo reflesaun ba an, oinsa atu iha futuru bele uza media sosiál ba buat ne’ebé di’ak no edukativu. Uza plataforma media sociál, hodi fahe ita nia konhesimentu ba maun alin sira seluk, promove kultura Timor-Leste ba mundu hotu, no fortifika unidade no solidariedade ba ita nia rai doben Timor Lorosae.

Nudar Timor oan, ita tengke urgulho ba ita nia kultura: Respeito malu, hadomi malu, nebe ita nia bei alas sira hátun ona ba ita. Valor ne’ebé ita tenke fo atensaun no tane às hodi iha biban uza media sociál sira ne’e, atu habelar ba mundu tomak.

Jerasaun foun sira uza media sosiál ou teknologia, ba buat ne’ebé fó utilidade, hanesan meio ida atu fortifika relasaun sosial, promove habitus di’ak no inspira jerasaun seluk ou nasaun seluk, ho valor diak sira nebe ita iha.

Futuru Timor Leste iha ita hotu nia liman, entaun, uza media sosiál ho sabeduria no responsabilidade, atu Timor-Leste bele sai nudar nasaun ida ne’ebé di’ak, prosperu no tane às kultura ‘RESPEITO MALU NO HADOMI MALU’.

relavante