G-NEWS (MANATUTO) – Prezidente Repúblika José Ramos Horta hatete loke 28 Novembru la marka de’it loron ida ne’ebé povu Timor tomak hakarak deklara nia independénsia, maibé marka mós loron ida ne’ebé povu Timor deklara hodi hari’i sistema Governu ida ne’ebé bele proteze nia liberdade iha aspetu hotu-hotu.
Xefe Estadu José Ramos Horta, iha nia diskursu, selebra loron Nasionál Independénsia, ko’alia liu kona-ba Estadu husi justisa, nu’udár pilár ida husi demokrásia. Komemorasaun Loron Proklamasaun Independénsia ne’ebé selebra iha Munisípiu Manatuto, ba dala- 47, Xefe Estadu re-lembra katak, bainhira iha loron manas okos ema lubun bo’ot ida halibur malu iha sentru Dili. Kareta ida to’o mai no Primeiru Prezidente Francisco Xavier do Amaral, tun no hakat liu ba eskada iha odamatan bo’ot Palásiu Governu. Meza ki’ik ida hatuur hela iha ne’eba no iha nia leten tau textu deklarasaun unilaterál Independénsia.
“Loron 28 Novembru la marka de’it loron ida ne’ebé povu Timor tomak hakarak deklara nia independénsia. Loron 28 Novembru marka mós loron ida ne’ebé povu Timor hakarak deklara nia independénsia hodi harii sistema Governu ida ne’ebé bele proteje nia liberdade iha aspetu hotu-hotu no bele kria sistema ekonómiku ne’ebé sosialmente inkluzivu ka ba ema hotu-hotu. Buat ne’ebé ita tenke foti husi ne’e katak iha ita-nia sistema konstitusionál, inkluzaun signifika katak iha devér konstitusionál atu garante justisa sosiál,” dehan Prezidente Repúblika José Ramos Horta iha ámbitu selebrasaun loron 28 Novembru ne’ebé realiza iha Munisípiu Manatuto, Segunda (28/11).
Iha momentu ida ne’ebé solene no istóriku tebes, Prezidente Francisco Xavier do Amaral le’e deklarasaun badak hodi proklama loron moris Repúblika Demokrátika Timor Leste nian. Kalohan nakukun funu nian taka metin hela iha sira nia leten no, ambiente altura ne’eba todan la halimar. Minutu lima molok oras tuku neen loraik iha loron ne’eba, tinan 47 liu ba, tesi kotu tiha husar talin ne’ebé durante tinan atus ba atus kesi hamutuk povu rua, povu lorosa’e, avó Lafaek nia desendente asuwain sira, ho povu aten brani Portugés, ema mesak aventureirus, navegadores, komersiantes no misionárius ne’ebé ba da-huluk tama mai husi rai Lifau iha tinan 1515.
Nune’e, liu tiha tinan 500 sira marka sira nia prezensa iha leet, hatún bandeira Portugal nian ho solenidade bo’ot. Maske tempu ne’ebá ema hotu sei joven hela no la iha esperiénsia, ho fuan mós moras la halimar tanba autoridade koloniál sira husik mesak hela Timoroan ne’ebé konsege hatudu maturidade hodi rai didi’ak nafatin bandeira Portugal nian hamutuk ho Timoroan rasik.
Tanba sá mak hakarak tebe-tebes hari’i Repúblika Demokrátika? Karik ne’e hanesan de’it liafuan mamuk ne’ebé uza maske la hakoak metin nia ideiais ho nia espíritu? ka Avo Xavier, Nicolau Lobato ho sira seluk fiar tebes duni katak ita tenke harii Estadu ida ne’ebé justu no demokrátiku rasik mak hakarak atu liafuan hirak ne’e lalika iha signifikadu espesiál? avo Xavi, Nicolau Lobato ho ema hotu fiar metin no ohin loron mós sei fiar nafatin katak povu Timor iha nia misaun ida ne’ebé hatuur metin iha espíritu demokrátiku ida ne’ebé ita tenke harii metin iha sékulu 21.
Xefe Estadu ne’e esplika, fundadór sira nasaun ne’e nian hatene katak, tenke matan moris no neon na’in nafatin hodi servisu hamutuk harii ita nia kultura espesiál, ne’ebé bazeia iha espíritu unidade hodi buka nafatin alkansa no reafirma igualdade, direitu ba edukasaun, ba servisu no ezersísiu direitus polítikus. Vokasaun ho misaun espesiál povu Timor tomak nian iha mundu rekuñese pluralidade relijiaun, liberdade pensamentu ho ekspresaun hanesan pilares Estadu no nasaun ne’e nian. Avo Xavi, Nicolau Lobato ho avo Nana hamutuk ho líder sira seluk mesak ema internationalistas. Sira la fiar katak bele izola an ka moris ketak iha mundu ne’e.
Entretantu, Prezidente Parlamentu Nasionál Aniceto Guterres hatete, Estadu Timor Leste rekoñese no valoriza nia funu na’in sira
Estadu rekoñese no valoriza nia funu na’in sira, ida ne’e mak lei inan ka konstituisaun repúblika haktuir, tanba ne’e mak ohin kalan ita hasoru iha Munisípiu Manatuto ne’e aproveita loron komemorasaun proklamasaun indepedénsia.
Xefe Estadu mós sei kondekora funu na’in sira iha Dili, Manatuto no iha munisípiu sira seluk.
“Agradese ba veteranu Kombate Libertasaun Nasionál sira hotu ne’ebé bele mai sei tuir seremónia komemorasaun 28 Novembru iha Manatuto. Barak ne’ebé luta ba Timor Leste nia libertasaun no indepedénsia oras ne’e la hamutuk ho ita, ita reza husu ba Maromak atu haraik deskansa rohan laek ba sira hotu iha Maromak nia kadunan Santu,” hatete nia.
Nune’e, Estadu nia tinan ezisténsia aumenta laiha limite, maibé ema hotu nia tinan aumenta no hakat ne’ebé menus ba daudaun iha mundu ida ne’e, maske nune’e ida-idak nia kontribuisaun mak determina ezisténsia estadu ne’e laiha limite.
“Ita boot sira hatudu ona kontribuisaun lubuk ida, ne’ebé estadu tenke rekoñese no valoriza ita boot sira nia moris ne’ebé ezemplar hahalok ne’ebé di’ak no simples sai modellu jerasaun foun sira, nune’e bele hametin nafatin ita nia estadu direitu demokrátiku. Ita hotu hamutuk moris ezemplar ho hahalok, komportamentu sosiál no polítiku ne’ebé iha kualidade as halo estadu sai mahon ba sidadaun hotu-hotu no sai fatin ba fraternidade, solidaridade ba justisa no prosperiedade,” hatete nia.
Entretantu, Ministru Administrasaun Estatal (MAE) Miguel Pereira de Carvalho sente orgullu lo’os tanba ohin selebra loron proklamasaun indepéndensia Repúblika Demokrátika Timor Leste, tinan 47 agora ne’e Timoroan sira, fundadór nasaun sira proklama rai ida ne’e nia independensia halo atu livre independénsia felismente livre independénsia depois 20 Maiu 2022.
Nia dehan, agora misaun foun ida depois restauransaun independénsia tenke hetan moris di’ak depois Komisaun Organizadora iha tinan ida ne’e hili tema ida “Mai hamutuk Ita luta Dala Ida Tan ba povu Nia Moris Diak”.
Entaun Komisaun Organizadora ne’ebé estabelese husi governu MAE rasik mak prezide hodi konsege realiza serimónia komemorativas ne’ebé elumina iha ohin loron.
Nia esplika, antes to’o ohin loron sira realiza serimónia lubuk hanesan desportu komunitária, missa agradesimentu, expozisaun flores, ohin kombina ho serimónia isar bandeira lokraik sei iha konsertu muzikal ida ne’ebé reina husi artista nasionál sira atu anima komunidade sira iha Munisípiu Manatuto.
Nune’e mós, Governadór Kupang, Nusa Tenggara Timur Viktor Bungtilu Laiskodat hateten, ba da-huluk kontente tebes bele simu medalla husi Estadu Timor Leste, premiu bo’ot ida ne’ebé simu husi Prezidente Repúblika José Ramos Horta, nu’udar Timoroan, no mós Governadór NTT nian.
“Ha’u orgullu illa ne’e iha nasaun ida, besik mós provínsia no mós estadu Indonézia. La iha tempu uluk iha istória mapa mundiál nian, nasaun ki’ik ida hanesan ne’e iha nasaun rua. Ida ne’e foin primeira-vez iha modelu ida, no ida-ne’e tenke la hanesan, tanba relasaun di’ak ne’e sei halo iha Timor Leste dezenvolve di’ak liu, tanba parte rua sei apoia malu iha programa zona livre komérsiu nian iha tempu tuir mai,” haktuir nia.
Nia haktuir, ida ne’e sei fó fatin ba Timor Leste no Timor Osidental, ohin loron Indonézia hanesan ekonómia ida ne’ebé forte liu iha mundu, ida ne’e sei sai nu’udar mudansa boot ida ba dezenvolvimentu Timo Leste no Timor Osidental. Tanba ida ne’e sai nu’udar susesu estraordináriu tebes no dala ida tan loron independénsia bo’ot ba Timor Leste.
Jornalista: Amito Qonusere Araújo
loading="lazy" />