Lian Portugés iha Timor Leste: entre Patrimóniu Nasionál no Dezafiu Edukasionál

Imajen: Supply
Imajen: Supply
banner 120x600
103 Views

G-NEWS (DILI) — Edukasaun iha Timor Leste hanesan topiku ne’ebe importante no interesante tebes atu estuda, liu-liu iha kontestu papel Portugés hanesan lian ensinu iha kurikulum nasional, hahu husi nivel ensinu primaria to’o sekundaria. Uza lian Portugés ne’ebé dominante iha sistema edukasaun, maski iha lian oioin seluk ne’ebé uza iha moris loroloron, hamosu dinámika oioin iha sosiedade Timor Leste. Ida-ne’e la’ós de’it afeta aspetu akadémiku, maibé mós aspetu sosiál no kulturál, no iha relasaun metin ho identidade nasionál nasaun ne’ebé foin ukun-an ne’e.

Artigu ida ne’e ho objetivu atu fó hanoin kle’an liután kona-ba importánsia lian portugés iha prosesu edukasaun iha Timor Leste, inklui dezafiu ne’ebé sosiedade no sistema edukasaun hasoru, nune’e mós dezenvolve pontu-de-vista entre akadémiku no ema sira ne’ebé halo polítika.

banner 325x300

Importánsia Lian Portugés iha Edukasaun iha Timor Leste

Timor Leste, nasaun ne’ebé hetan independénsia iha tinan 2002, adota lian portugés nu’udar lian ofisiál ida estadu nian, hamutuk ho lian Tétum. Uzu lian Portugés iha sistema edukasaun signifikativu, konsidera katak lian ida-ne’e la’ós de’it funsiona nu’udar ligasaun entre populasaun, maibé mós nu’udar símbolu ba identidade nasionál pós-independénsia. Tanba ne’e, hahú husi eskola Infantil (TK) to’o Senior Sekundária, lian Portugés nu’udar lian prinsipál ne’ebé uza iha prosesu aprendizajen.

Uzu lian Portugés iha edukasaun refleta Timor Leste nia aspirasaun atu estabelese relasaun besik liután ho nasaun sira iha rejiaun Luzofonia (nasaun sira ne’ebé ko’alia lian portugés) no mantein ligasaun istóriku ho Portugál, ne’ebé nu’udar kolonizadór ikus antes nasaun ida-ne’e hetan independénsia. Aleinde ida-ne’e, uza lian portugés mós haree hanesan dalan ida atu introdús valór sira demokrasia nian, direitus umanus no dezenvolvimentu ne’ebé hetan influénsia maka’as hosi kultura portugés nian.

Maski nune’e, iha dezafiu oioin atu implementa lian Portugés iha edukasaun iha Timor Leste. Ida mak faktu katak maioria populasaun Timor Leste seidauk iha lian-inan Portugés. Tetum ne’ebé uza barak liu iha moris loroloron nian, dala barak sai hanesan lian prinsipál ne’ebé estudante no profesór sira uza iha li’ur sala-de-aula. Nu’udar rezultadu, estudante barak iha difikuldade atu komprende matéria didátiku ne’ebé aprezenta ho lian Portugés. Ida-ne’e hamosu krítika hosi sírkulu akadémiku oioin ne’ebé fiar katak uza lian portugés nu’udar lian prinsipál iha kurríkulu edukasaun nian loloos halo aat liután kualidade edukasaun, tanba la’ós estudante hotu-hotu maka bele komprende lian ne’e ho di’ak.

Iha parte seluk, iha grupu sira ne’ebé defende importánsia lian portugés iha edukasaun, hodi argumenta katak lian ne’e halo parte iha patrimóniu kulturál nasaun nian no nu’udar lian ofisiál ne’ebé rekoñese hosi governu Timor Leste. Aleinde ne’e, lian portugés loke oportunidade ba sidadaun Timor Leste atu servisu iha nasaun sira ne’ebé ko’alia lian portugés, hanesan Portugal no nasaun afrikanu balun ne’ebé hola parte iha Comunidade dos Países de Língua Portugésa (CPLP).

Dezafiu no Krítika ba Uzu Lian Portugés

Maski iha argumentu atu mantein Portugés iha sistema edukasaun. Akadémiku barak, liu-liu sira ne’ebé foka liu ba edukasaun, argumenta katak lian Portugés sai liu obstákulu duke sai solusaun iha hasa’e kualidade edukasaun iha Timor Leste. Sira hatudu katak maioria alunu no profesór sira ladún ko’alia Portugés, nune’e matéria didátiku ne’ebé aprezenta barak ladún kompriende ho di’ak.

Aleinde ida-ne’e, ho lian Tetum ne’ebé uza barak liu iha moris loroloron nian no lian Indonézia ne’ebé maioria populasaun Timór Lorosa’e nian kompriende, uza lian Portugés konsidera ladún relevante iha kontestu prátiku balu. Krítiku sira mós sujere katak Tetum tenke fó kna’ar boot liu iha edukasaun hodi garante katak estudante sira iha komprensaun di’ak liu kona-ba matéria ne’ebé hanorin.

Importánsia Hanorin Portugés iha Nivel Universitáriu no Kursu Espesializadu

Hatan ba dezafiu ne’e, governu Timor Leste kolabora ona ho Portugal hodi haruka profesores lingua Portugés mai Timor Leste. Profesór sira ne’e hetan kna’ar atu hasa’e abilidade lian Portugés entre profesór no estudante sira, liuliu iha nivel ensinu sekundáriu. Programa ida ne’e inklui mós loke kursu lian Portugés ba jornalista sira, ne’ebé hein atu ajuda sira hakerek notísia ho di’ak liu iha lian Portugés.

Edukasaun lian portugés iha universidade sira mós fó kontribuisaun boot hodi introdús lian ida-ne’e ba jerasaun foin-sa’e sira, ne’ebé tuirmai sei sai nu’udar ajente ba mudansa iha sosiedade. Aleinde ne’e, juventude Timór Lorosa’e barak mak aprende dalen Portugés nu’udar oportunidade atu serbisu iha nasaun sira ne’ebé ko’alia lian ne’e, tantu iha Portugál no mós iha nasaun membru CPLP nian iha Áfrika.

Ligasaun ho Aprendizajen Lian Inglés no Koreanu

Iha parte seluk lian Ingles no Korea mos sai lian importante ba jerasaun foun Timor Leste. Joven barak aprende lia-inglés atu prepara serbisu iha rai neʼebé koʼalia lia-inglés ka atu hola parte iha programa internasionál sira. Lian Korea mós aumenta iha demanda tanba oportunidade atu serbisu iha Korea-Súl, liuliu iha setór teknolojia no manufatura.

Maibé, maski Portugés hasoru dezafiu, iha nafatin valór akresentadu hodi domina lian ne’e, liuliu kona-ba asesu ba rekursu sientífiku no profisionál oioin, no mós oportunidade ba empregu iha nasaun luzófonu sira.

Konklusaun

Utilizasaun lian Portugés iha sistema edukasaun iha Timor Leste hanesan opsaun ida ne’ebe iha ligasaun metin ho identidade nasional no istoria nasaun ida ne’e nian. Maski iha krítika kona-ba difikuldade ne’ebé estudante no profesór sira hasoru atu domina lian ida ne’e, maibé iha ema barak ne’ebé argumenta katak lian Portugés iha valór estratéjiku hodi loke oportunidade serbisu no habelar orizonte pensamentu sidadaun Timor Leste nian, tantu iha rai-laran no rai-li’ur.

Iha futuru, importante atu kria ekilíbriu entre uza lian Portugés ho lian sira seluk ne’ebé fasil liu atu públiku komprende, hanesan lian Tetum no lian Indonézia. Ho aprosimasaun ida ne’ebé inkluzivu liu no dezenvolvimentu kurríkulu ne’ebé fleksivel liu, hein katak kualidade edukasaun iha Timor Leste bele dezenvolve nafatin, enkuantu mantein patrimóniu kulturál no lian portugés ne’ebé sai símbolu ba independénsia no identidade nasionál.

Edukasaun iha Timor Leste hasoru dezafiu kompleksu, liu-liu kona-ba lian ne’ebé uza iha kurríkulu. Maski nune’e, lian Portugés iha nafatin papel importante atu harii relasaun internasional no habelar oportunidade empregu ba Timor Leste nia jerasaun foinsa’e. Ba oin, esforsu atu ultrapasa dezafiu iha ensinu Portugés no introdús lian seluk ne’ebé públiku hatene liu bele sai xave atu hasa’e kualidade edukasaun iha nasaun ne’e.

Redasaun G-NEWS

relavante