G—NEWS (LISBOA-PORTUGAL) — Saida mak lifuan Inkulturasaun (Inculturação)? Iha liafuan ne’e ita haree prefixo IN, ho termu KULTURA. “Cultura é um conceito amplo que representa o conjunto de tradições, crenças e costumes de determinado grupo social”.
Liafuan Inkulturasaun ne’e termu ida foun. Mosu dala uluk iha Congregação Geral ba dala-tolunu resin rua (32.º), Padre Jesuita sira nian iha tinan 1974. Hafoin iha Sínodo Amo Bispo sira nina iha tinan 1977, mosu liafuan “Inculturação” atu dehan katak Uma-Kreda nia misaun iha relasaun ho Kultura. Ho liafuan badak, ita bele dehan inkulturasuan iha ‘movimentu’ rua: ida Uma-Kreda lori fé (fiar) no “valores evangélicos” atu halo riku no halo moos (purifica) valores “culturais” povu ida diak nian. Nune’e mos, ‘valores’ puvu nian bele halo riku liu tan fiar sarani.
Ita hotu hatene saída mak Kultura. Ema timor Loro Sa’e iha ninia Kultura rasik. Ita haree deit elementu balu kultura timor nian: halo uma tuir lisan no kondisaun timor nian; halo to’os halo nátar tuir esperiénsia timor nian; soru tais, homan biti no luhu, da’an katupa, te’in tukir, tuir timor nia kostume; iha mos elementu hanesan bidu, tebedai, dahur, hananu, dadolin, hatais tais, lipa, ka hakfolik; mama malus, futu-manu; teci-lia, halo estilu. Ema mane sira tuku tudik, katana, surik, dima; ho riti halo belak, kaibauk; ema feto sira soru tais, homan biti no luhu. Hori uluk hori wa’in kedas ema timor iha ninia lisan, ninia tradisaun, ninia “maneira” ka “modo” atu moris iha mundu, iha povu seluk nia let, ho ninia identidade rasik.
Relasaun Kultura timor loro sa’e nian ho Relijiaun Katólika hahú bainhira amu-lulik dominikanu sira tama iha Ilha (pulau) Timor hodi hanorin doutrina no sarani ema iha Mena, Lifau, Luca, Dilly, Manatuto, etc.
Liu liu iha tinan 1876, wainhira amu lulik balu tama Timor, sira haree ema timor iha knua laran, baluk molik, balu hatais hafolik, hatais tais. Sira dehan povu timor sei selvajen, moris iha nakukun nia laran: povu timor halo uma lulik (pomal); halo pratika fetichismo [ (religião) — culto de objetos que se supõe representarem entidades espirituais e possuírem poderes de magia], moris iha superstisaun laran (“a superstição é desvio do sentimento religioso e das práticas que ele impõe” (Catecismo da Igreja Católica n. 2111). Tuir sira, ema timor mos pratika idolatria fiar ka tuir iha Maromak barak, hanesan ídolos halo ho osan-mean, osan-mutin, eh ho ai). “A idolotria consiste em divinizar o que não é Deus” (CIC, n. 2113). Sira mos haktuir katak ema timor pratika magia ka feitiçaria (pelas quais se pretende dominar os poderes ocultos para os pôr ao seu serviço e obter um poder sobrenatural sobre o próximo”, CIC, n. 2117). Malae balu dehan tan katak, iha kostume aat ka lisan aat. Ida: fiar matan-dook, ne’ebé heree sinais iha manu aten…
Ema timor balu uza “amuletos”: tara iha kakorok ka iha liman hena mean ne’ebé iha laran sura ai-kulit, ai-abut, fahi-nehan, ika-ruin no buat seluk tan. Atu halo saida? Sira hatan: ho ne’e, atu ami la bele moras, labele hetan susar, ema tiru karik ami la mate…Uma-Kreda la konkorda ho amuletos, no dehan: “o uso de amuletos também é repreensível” (n. 2117).
Kona ba matan-dook sira no kuku-na’in sira: “Catecismo hanorin: “Todas as práticas de magia ou de feitiçaria, pelas quais se pretende dominar os poderes ocultos para os pôr ao seu serviço e conter um poder sobrenatural sobre o próximo – ainda que seja para lhe perverter saúde – são gravemente contrárias à virtude de religião” (Idem, n. 2117).
Iha parte instrusaun ka eskola, ema timor mesa faak he beik. Liurai balu deit mak haruka oan sira ba eskola; oan feto, hela iha uma atu haree uma-laran, ka atu fo ba barlaki.
Tan ba ne’e malae mutin (funsionariu, tropas no misionáriu balu) sira mai Timor atu “siviliza” povu timor, hodi hanorin moris tuir malae nia sivilizasaun, atu sai hosi nakukun laran (trevas), no atu tama ba noromam : hatene Maromak nia doutrina no hatene lee no hakerek no halo konta Maibé, ita bele dehan: ema hira ne’e ladauk hatene saida mak inkluturasaun; la halo diálogu, la iha “pedagogia de proximidade”. Malae balu mai mak obriga d’eit, kritika deit; sira mak iha lialós no naroman laran. Tempu barak liu tiha mak foin sira deskobre katak emar timor mos kualidade, iha lisan diak no iha “volores positivos”. Hori uluk hori wa’in bei’ala timor fiar ona Maromak (Naroman, Nakroman); fiar iha moris rohan laek (matebian sira klamar la mate, maibé moris iha foho tutun, moris iha kaloha laran, iha knua laran…). Katuas sira respeita ema nia moris, ema nia to’os no natar; katuas sira tulun malu halo uma lisan, sama hare, etc.
Povu timor biar beik, kiak karik ba, maibé iha niniaa kultura, iha ninia valores, iha ninia dignidade! Atu habadak lia: Inkulturasaun dehan katak hatama fini Evanajellu nian iha kultura timorense; no lori “valores timorenses” hodi hatama ba kultura kristáun. Valores balu ne’ebé positivu hosi timor nia kultura mak: unidade familiar, ema simples, ema kiak, ema haraik aan, respeitador, respeita ema seluk no ema nia nia sasán; hatene tulun malu halo natar, halo to’os; iha solidariedade iha susar laran .
Maibé, povu timor mos iha sala balu ka lisan balu ne’ebé la tuir Evangellu:
Problema ida mak dala barak sarani timor moris iha dualidade nia laran: iha parte ida, sira dehan sira ema sarani: ba rona missa, konfessa, komunga; maibé fila ba uma ka knua, sira halo tuir moris jentiu nian, ka, tuir lisan, adat-istiada knua nian:
Iha loron matebian ka finadu, ba missa, ba rate tau ai-funan no sunu lilin ba matebian sira. Fila ba uma, nahe biti, hatur luhu ka biklan ho hahan, katupa na’an,; tau tua, malus tabaco, lilin, hein matebian sira nia klamar…atu tun mai han, hemu, mama malus no no fuma tabaco…Ho inkulturasaun, Uma-Kreda hanorin katak wainhira sira ida mate, ita reza ba sira, husu missa mate-bian nian, atu nune’e sira nia klmar bele ba Lalehan. Ema balu dehan katak sarani no fiar Naí Maromak, fiar Igreja, maibé halo sermoinia ko’a manu atu lee manu nia aten;
Sarani katóliku ona, maibé ba halo juramentu iha foho ba Rai Na’in, no ba matebian sira.
Kona ba lisan hola feto na’in rua ka na’in tolu: Ho Inkulturasaun, Uma Kreda hanorin katak iha kasamentu kristaun, ema mane ida kaben ho ema feto ida. No Kasamentu indissolúvel, dehan katak la kotu; sira na’in rua sei hadomi malu too mate.
Iha kazamentu, mane kaben ho feto ida de’it, no kazamentu tenki metin to’o mate: Maibé, ohin loron, iha Timor-Leste, buat ida naran divórcio ne’e buras lós: ema funcionário ida, “sarjana ka doktorandus”, manan osan diak, iha fama, lalais de’it nia monu iha babeur laran; hanesan uluk Eva tenta Adão, nune’e mos feto balu tenta mane kabe-nain ona, , atu moris hamutuk ho nia, nune’e mane ne’e husik feen no oan sira: konsekuensia uma-kain ka família sarani ida mak ema destroi/sobu; nune’e mos mane ne’ebé sente katak osan barak ona, ba buka fali feto kiik i husik lalais nia feen,no oan sira , ba moris hamutuk fali ho feto kiik ne’ebá.
Iha tempu uluk, liuliu sékulo XVII no XVII sei iha escravatura. Liurai no dato balu, aleinde fa’an ai-kemeli no bani been sira faan mos atan sira, mane no feto, ba ema Makasar, ema Xina sira, ka em Jawa sira.
Iha Inkulturasuan Uma-kreda hanorin katak ema atan, ema kiak iha sira nia dignidade. Sira mos Na’i Maromak nia oan. Nai Jezus mate mos ba sira. Ne’e duni labele trarta ema hanesan sasa ka animal, hetok faan tan!
Liurai no dato balu bobar lia hasoru maluk sira seluk: iha kestaun ruma, sira ba hasoru amu-lulik: iha amu-lulik nia oin deha liafuan A; ikus mai iha fali autoridade (Governador, Administrador ka Chefe do Posto) sira oin dehan B. Iha ne’e, Uma-kreda hanorin katak ita tenki ser “sincero”: dehan lia los, labele bosok, labele bobar lia.
Ema timor gosta joga: futu-manu, joga karta, kuru-kuru, etc. lakon tempu, la serbisu, la eduka oan sira.
Eskolante no foin sa’e barak lakon tempu barak ho computer, smarthphone, internet, FB, la estuda, la serbisu…Uza tan buat hirak ne’e atu kritika malu hateten aat malu, hatun malu.
Ho Inkulturasaun, Uma-kreda hanorin atu serbisu hodi buka osan, buka hahan, eduka oan sira. Saun Paulo dehan: se mak la serbisu, nia labele han…
Evangellu hanorin atu respeita ema seluk, maske sira ita nia nia inimigo; Orasaun Ami-Aman hanorin atu perdua nafatin; no Nain Jezus husu atu ita reza ka harohan mos ba inimigo sira, no reza ba malu. Maiske ema timor ida iha sala boot, nia iha direito ba ninia “bom nome”, ba ninia fama: ita labele kritika iha publiku, no aat liu tan, hateten ema nia sala iha missa laran tan. Caridade (karidade) mak sei sai ita nia dalan iha momentu ida ne’e.
Neineik, ho amu-lulik katekista no sarani balu nia hanorin no ezemplu, ema timor oan barak konverte, sai sarani. Ho Evanjellu no doutrina Uma-kreda buka hametin sarani timor nia fiar; Adora Maromak ida de’it, laós fiar ba lulik sira..
Doutrina sarani hanorin ita simu Na’i Jezus nia isin no raan atu hadomi Maromak liu sasan tomak no hadomi maluk sira hanesan ita-aan rasik. Maibé, tambá ita halo juramentu hemu ran, ita aproveita atu hatudu ita nia forsa ho burutu, hodi baku, hakanek, oho maluk timor oan seluk; hemu tiha ran ita ba sunu, sobu maluk timor nia uma hodi baku-fera estátua ka imajen Na’in Feto no Sagrado Coração nian. Ida ne’e hatudu katak inkulturasaun iha Timor-Leste seidauk la’o lolós. Amu lulik sarani ita, fakar bee iha ita nia ulun-fatuk leten; maibé, bee habokon de’it ita nia fuuk; la tama ba ita nia kakutak, ita nia fuan, ita nia klamar, ita nia mentalidade no ita nia moris .
Publikasaun:
Lisboa, 23 de julho de 2020
FORUM HAKSESUK
www.forum-haksesuk.blogspot.com
Fatin HAKSESUK, dada-lia no hakerek kona ba Demokrasia, Politika, Sosial no Ekonomia iha Rai Timor – Leste