Artigu ida ne’e, la reprejenta Instituisaun ne’ebé hakna’ar an ba, maibé ne’e responsábilidade pesoal.
Ikus-ikus ne’e, iha isu ne’ebé trend iha sosiedade nia le’et, relasiona ho kazu Eis Komandante Jerál PNTL Longuinhos Monteiro, no hanesan mós eis Ministru Interior. Kazu ne’e trend tanba Polísia Sientífika Investigasaun criminal (PSIK) halo aprensaun buska domisiliariu ba rezidénsia LM nian iha Maubara-Liquiça.
Iha ba hemu kafé iha sikun ida ba sikun seluk, ema hotu-hotu sempre diskute kona-ba kazu Longuinhos, ne’ebé rai arma funu nian. Hosi tilun sorin ba tilun sorin, ita rona lia-fuan hirak ne’e, ema barak antusiasmu hodi halo diskusaun ba isu ne’e, tanba konsidera diskusaun ne’e saudável tebes, duke ba diskute ka atake ba personalidade ema ida nian. Sukarno hateten, “Aku lebih senang pemuda merokok dan minum kopi sambal berdiskusi tentang bangsa ini, daripada pemuda kutu buku yang memikirkan diri sendiri”, nune’e diskusaun sira ne’ebé lao namanas hela iha social mídia, iha uma ba uma, ne’e hanesan prosesu aprendijajen ida ne’ebé atu aumenta koñesimentu pesoal sira.
Ita hakat ba kazu Longuinhos Monteiro ninian, ne’ebé rai arma funu nian katak, iha aprensaun ne’e, PSIK mós submete nia ba prosesu identifikasaun, no halo ánaliza tiha faktu sira ne’e, husu autorizasaun ba Ministériu Públiku hodi halo detensaun fragante delito ba suspeitu tanba aktus ne’ebé nia komete priense rekezitu sira.
Hafoin ida ne’e, PSIK detein tiha Eis Komandante-Jerál PNTL ne’e iha sela detensaun durante óras-72, hodi submete ba Prosesu Primeiru Interogatóriu (PPI) iha Tribunal Distrital Dili nian, no hosi PPI ne’e, Tribunál deside hodi liberta totál arguidu Longuinhos Monteiro tanba prosesu sira kona-bá buska no apreensaun hosi PSIK iha Segunda (16/01/2023) konsidera ilegál.
Tribunal la rekoñese Defensór públiku ne’e la hatete PCIC, maibé prosesu ne’ebé sira halo buska, apresaun no kapturasaun, ne’e PCIC mak halo ka autoridade balun mak halo, ne’e Tribunál rekoñese la tuir formalizmu legál ne’ebé prevee iha kódigu prosesu penál.
Iha kazu ne’e, hamosu intrepretasaun oi-oin, iha ne’ebé fo oportunidade ba sosiedade tomak hodi halo ánaliza situasaun judisiariu Timor nian ne’ebé lao hela. Iha espekulasaun katak, kazu Longuinhos Monteiro ne’e iha intervensaun polítika, balun fali dehan ne’e atu asegura malu, no razaun oi-oin, maibé jatament-ke sidadaun hotu-hotu bele halo ánaliza nune’e, tanba Liberdade espresaun.
Nu’udar sidadaun, Ha’u mós atu halo ánaliza kona-ba kazu ne’e katak; liga ba kazu Longuinhos Monteiro, ne’e hanesan teste ida ba Ministériu Públiku atu halo investigasaun klean ba kazu ida, ka tuir loloos tenke halo investigasaun tuir Lei ka hetan mandadu hosi Tribunal. Lei Timor ne’e ibarat hanesan “Ai-hun bo’ot ida ne’ebé sanak barak, maibé sanak hirak ne’e atu moris ka buras depende ba nia hun”. Konstituisaun RDTL hanesan Lei Inan; Lei inan ne’e iha Lei-oan bar-barak, ne’ebé iha relasaun ba malu, ke ita bele koalia nervozu karik dehan, Lei ne’e iha relasaun ba malu, bele-bele halo relasaun intimu fali. Koalia nune’e tanba faktus hatudu, Longuinhos Monteiro rai arma funu nian.
Maibé hirak ne’e la iha konsiderasaun tanba, Tribunal la hare’e ba objetu sira ne’ebé LM rai, maibé Tribunal hare’e fali prosesu ne’ebé PSIK sira halo buska, apresaun no kapturasaun ne’e tanba la tuir formalizmu legál ne’ebé prevee iha kódigu prosesu penál.
“Laiha mandadu, depois iha Lei hateten katak, Buskas, Apresaun ne’e tenke bazeia bá mandadu Tribunál nian, depois halo iha seis-oras dadeer to’o seis-oras lokraik. Labele halo iha kalan boot, ne’e lei proibidu. Iha formalizmu sira hanesan ne’e, ita nia autoridade sira la haree, entaun ninia konsekuénsia mak ida ne’e, ita hotu la’o tuir Lei,”.
Timor-oan barak triste ho desizaun final hosi Tribunal, maibé apa boleh buat, Namanya juga Pengadilan. Iha lia-fuan ida dehan nune’e “ Jika kekerasan hati memiliki pasal hukum maka seluruh dunia akan menjadi penjarahnya”; atu ánaliza katak, maske lei bele kroat, maske justisa bele hatauk ema hotu-hotu, maske Justisa hatuur lia loos duni, maibé justisa mós halo ema balun sente ofendidu, no tenke konsiente katak, Só Maromak mak bele hatur lia loos.
PSIK lalais liu, no la halo ánaliza klean, la halo konsultasaun ba Ministériu Públiku kona-ba prosesu aprensaun ne’ebé atu halo. Tanba la iha konsultasaun no ánaliza ne’ebé klean, ikus mai Tribunal tenke foti artigu ida hodi hamate. Ibaratnya “Nafsu Kuda, Tenaga Ayam”. Ida ne’e hanesan teste ida ba PSIK atu prudente no forsa liutan, kuandu identifika ona sidadaun balun kontra ona regras normais Estadu ninian, tenke halo estudu klean antes halo asaun. Kuandu halo asaun ho lais, reasaun mak sei hamate.
Tanba ne’e, justisa nunka atu hamate ka halakon ema, maibé justisa sempre fo solusaun. Lex semper dabit remedium, signifika Justisa sempre fo aimoruk, katak Justisa laos impedimentu, maibé tenke sai solusaun ida. nune’e Instituisaun Estado sira ne’ebé halo investigasaun hanesan MP, PNTL, PSIK, no seluk tan, tenke halo ánaliza klean ba assuntu ida antes halo asaun rígor. Kuandu asaun akontese, tenke hatudu rezultadu diak ba públiku, nune’e sidadaun sira nia konfiansa ba instituisaun Estadu sira iha nafatin, se lae, ema dehan, “Han hotu, loke kipas toba”, katak, só para atu hatudu forsa (Show Force), maibé rezultadu ZERO, ka bain-bain dehan NATO (No Action Talk Only). Dalaruma-ke Lei Timor Lei halo intrepretasaun tuir ida-idak nia gostu, hatudu ida-idak nia kapasidade ho teorítiku, maibé pratikamente-ke buat hotu mamuk.
Ha’u hanoin labele koalia barak, se lae orsida ema dehan Ha’u mós faz-parte ida hosi NATO, tanba nune’e, Ha’u hakarak atu konklui katak, Instituisaun Investigador sira kuandu halo asaun ka halo identifikasaun ruma, tenke halo konsultasaun barak, halo ánaliza no estudu klean antes foti desizaun ba implementasaun. Asaun sira ho durasaun kleur, maibé kuandu nakfera tenke iha isin, duke ho asaun lalais, maibé nakfera buat MAMUK. Desizaun Tribunal ne’ebé liberta total ba Eis Komisáriu Longuinhos Monteiro ne’e hanesan teste ida ba Ministériu Públiku atu halo reflesaun ba lei sira ne’ebé iha interligasaun ba malu, nune’e investigasaun sira ka provas sira ne’ebé identifikadu, tenke iha solusaun diak.
Ita hotu espera katak, Instituisaun Estado sira sei servisu diak, sei hatuur nafatin lia loos, maske iha Pro-no Kontra, maibé hosi hirak ne’e bele sai prudente diak liutan iha future. Ita hotu fo kontinensia ba Tribunal, Ministériu Públiku, PNTL, PSIK no autoridade invetigador sira seluk katak, sira hatudu ona sira prestasaun servisu diak, hodi tane as nafatin prinsípiu ukun rasi an nian, maske iha krítika. Sidadaun ne’ebé halo krítika saudável, ne’e sidadaun ne’ebé hadomi nia rain. Parabéns bai ta hotu, Viva Justisa Timor Leste. REMATA
loading="lazy" />