CAC labele investiga osan mil 975.553 fó prezuizu estadu tan PN hakotu mandatu

G-NEWS (DILI) – Mandatu datoluk Komisáriu Komisaun Anti Korupsaun (CAC_sigla Portugés), identífika iha kazu hamutuk 48 ne’ebé rejistu, iha indisíus ba Prezuizu Estadu hamutuk pur-volta mil 975.553 dollares amerikanu, ne’ebé tuir loloos atu kontinua investiga iha tinan 2023. Maibé investigasaun ba kazu ne’e paradu tanba liuhosi karta ofísiu nú 426/2023/V/PPN ne’ebé asina husi Prezidente Parlamentu Nasionál, Aniceto Longuinhos Guterres Lopes iha Kuarta-Feira (5/04/2023) hakotu knaar Komisáriu Comissão Anti-Corrupção (CAC) ba mandatu datoluk.

Tuir komunikadu ne’ebé G-News asesu iha Kinta-Feira (06042023) haktuir, desizaun Parlamentu Nasionál ne’e hodi anula desizaun anteriór liu-husi karta nú ofisiu 457/2023/V/PPN, 20 janeiru 2023, ne’ebé hanaruk mandatu Komisariu CAC nian atu kontinua hala’o misaun CAC nian hodi hein eleisaun ba Komisariu foun.

Tanba ne’e, Jornalista G-News, hala’o entrevista esklusivu ho Eis Komisáriu Adjuntu Prevensaun Luis de Oliveira Sampaio kona-ba ne’e. Tuir mai ita sani hamutuk.

G-News :
Ho mandatu ne’ebé mak hakotu, oinsa prosesu investigasaun hosi KAK ?

Luis de Oliveira Sampaio:
Bazeia ba artigu 7 hosi Lei númeru 8/2009 kona-ba estabelesimentu ka kriasaun KAK ninan, iha artigu ida ne’e dedikadu ba personalidáde hanesan Komisáriu ninian. Iha artigu 7 númeru primeiru nia kona-ba prosesu eleisaun iha Parlamentu Nasionál ne’ebé tenke priense rekejitus 3 4, ida ne’e buat ketak ida, maibé ninia alinha tuir mai ne’e dehan katak, komisáriu mak iha kompeténsia atu dirije atividade totál hosi komisaun nian. Atu halo ejijensia, atu halo atividade kompeténsia sira ne’ebé liga ho âmbitu servisu prevensaun kriminál ninian, koordena hahalok no dilijênsia investigasaun kriminal ne’e, só Komisáriu mak bele halo ida ne’e. Kuandu Komisáriu nia mandatu termina, la iha Komisáriu foun, signifika atividade prinsípal rua; prevensaun ho investigasaun sei paradu, to’o Komisáriu foun ne’ebé Parlamentu nomeia. Atividade foun, proposta foun ne’ebé liga ho servisu kompeténsia sira KAK nian sei suspende to’o mandatu Komisáriu foun eleitu iha Parlamenti Nasionál.

G-News:
Hanesan Komisáriu ba KAK, aseita ho desizaun polítika Prezidente Parlamentu nia karta hakotu mandatu ne’e ka lae?

Luis de Oliveira Sampaio
Sira iha duni razaun atu hakotu, maibé sira la haree sasan ne’e ho kuidadu, tanba mandatu remata duni iha loron 21 fulan Janeiru 2023, maibé Karta ka Korespondénsia, notifikasaun ne’ebé Komisáriu halo ba Prezidente Parlamentu Nasionál ne’e antes mandatu. Tuir lei dehan, fulan ida antes mandatu remata, ami notifika ka informa ba Prezidente Parlamentu Nasionál no Primeiru Ministru katak, loron 21 fulan Janeiru, mandatu Komisáriu termina ona, tanba ne’e husu para bele prepara kandidatu foun atu priense fali tuir rekejitus ne’ebé lei estabelese.

Agora ami la dehan konkorda ka la konkorda, mais desizaun ne’e iha nia implikasaun tanba kazu sira servisu prinsípal sira bele funsiona, tanba Parlamentu rasik hatene katak sira mak aprova orsamentu CAC nian ba tinan 2023 hamutuk 2 pontu 6 milloens dollares Amerikanu, ne’e presiza Komisáriu ida atu lalais iha tempu badak hodi bele ezekuta programa ho orsamentu ne’ebé aprova iha Parlamentu Nasionál.

G-News:
Desizaun ne’e ita konsidera oinsa?

Luis de Oliveira Sampaio:
Desizaun ne’e tuir lei normál tanba mandatu hotu ona, ita labele mantein ho pozisaun, maibé sira la sensivél ba kna’ar importante komisaun nian, tanba sira laos ideal, sira tenke prepara ona sasan sira tuir nia fatin, tanba sira hatene katak fatin ida ba Komisáriu ne’e normalmente leba tempu, iha tawar-menawar, entre bankada sira ne’ebé boot iha Parlamentu Nasionál. Tuir loloos fulan tolu antes sira prepara ona sira nia kandidatu alternativa, labele kandidatu ida deit, entaun kona-ba loke iha Parlamentu, sira la hetan opsaun. Ne’ebé nia implikasaun mak ne’e, ita hare nia konsekuênsia mak ne’e, CAC labele funsiona, imajina fulan tolu ka hat, to’o eleisaun hotu tiha mak foin sira hetan aseitasaun polítika ida hodi hetan kandidatu ida, entaun servisu sira ne’e labele lao. Servisu parese kazu sira investigasaun, normalmente Ministériu Públiku aboka ka sira foti fali, atu halo investigasaun. Maibé servisu sira prevensaun labele lao entaun ida ne’e implika ba ezekusaun ka lakunas iha fulan rua ka tolu nia laran, ezisténsia CAC ne’e lakon tiha iha sosiedade nia leet, no servisu importante sira ne’ebé durante ne’e ita halo labele halo, tanba la iha líder ida atu dirije, atu aprova, atu orienta, kurize halo sasan sira ne’ebé liga ho kompeténsia CAC nian.

G-News:
Agora dadauk mandatu termina ona, saida mak ita boot sira halo iha KAK?

Luis de Oliveira Sampaio:
Ha’u ho Komisáriu la halo servisu ona tanba ami rua hosi liur. Maibé iha Eis komisáriu Adjuntu na’in rua mós labele halo buat ida tanba kuandu Komisáriu nia mandatu remata ami mós automátikamente remata tanba ami mós ajuda kompeténsia ka kna’ar Komisáriu nian, bainhira nia kna’ar remata ona, ami labele halo buat ida ona, sira mós lahalo buat ida. Hein deit komisáriu foun mai mak halo servisu.

G-News:
Kazu korupsaun, no Boa Governasaun ne’ebé KAK rejista iha tinan 2022 to’o 2023 hamutuk hira?

Luis de Oliveira Sampaio:
Tuir relatóriu ne’ebé loloos kuandu Komisáriu iha ka ekstensaun ne’e kontinua to’o komisáriu foun eleitu, ita halo investigasaun ba kazu krime korupsaun hamutuk 111. Hosi kazu ne’e konklui ona investigasaun no remete ona relatóriu finál ba Ministériu Públiku hamutuk kazu 63, maibé ne’e depende ba Ministériu públiku, sira atu delega ba CAC mak atu investiga ka sira mak atu investiga rasik. Kazu sira ne’e mai hosi kazu pendente tinan 2019 to’o 2021 hamutuk kazu 29, ho kazu ne’ebé delega hosi Ministériu públiku iha tinan 2022 pur-volta kazu 34. Hosi kazu hirak ne’e, kazu 48 ne’ebé mak tuir planu sei investiga iha tinan 2023, sei suspende hela kuandu Komisáriu CAC ne’e seidauk iha fatin.
Hosi totál kazu sira ne’ebé identifíka 48 ne’ebe ita rejistu hela, iha indisíus ba Prezuizu Estadu, ne’e kazu ne’ebé pur-volta mil 975.553 dollares amerikanu ne’ebé identifíkadu hanesan Prezuizu ba estadu, ida ne’e mak tuir loloos atu kontinua investiga iha tinan 2023, maibé parese ita fiar katak iha fulan ida rua tolu tan, sei la biban iha semana ida ne’e, depois eleisaun Komisáriu foun pasti iha hela, sei kontinua fali hare kazu sira ne’ebé Ha’u temi, inklui prezuizu.

G-News:
Karik ho kazu korupsaun ne’ebé fó prezuizu ba estadu, tanba ne’e mak Parlamentu deside foti desizaun hanesan ne’e?

Luis de Oliveira Sampaio:
Ha’u labele halo konkluzaun to’o iha ne’ebá, buat ne’ebé klaru mak prosesu hotu-hotu tenke tuir dalan polítiku sira nian, tanba iha nia rekejitus ne’e hatuur tiha ona. Purezemplu atu hetan komisáriu foun ida, bankada Parlamentár sira tenke konsensus, liu-liu mínimu Bankada Parlamentár boot, Fretilin ho CNRT, atu priense rekejitus ida 3 a 4, jadi iha mumentu ne’e sira halo negosiasaun, tanba CNRT la konkorda ho kandidatu, entaun sira la hasoru malu iha ne’ebá. Buat seluk, mandatu ne’e remata duni ona, sira priense iha konsiderasaun seluk mais Ha’u la iha dadus sufisiente atu halo konkluzaun kona-ba ida ne’e, mais atu halo nusa mós, tarde ka kleur, nomeiasaun ne’e sei lao, prosesu sira ne’e sei kontinua lao ba oin, bele atrazu, bele motivasaun polítika maibé bainhira tenpu ne’e to’o, prosesu ne’e kontinua lao.

Obrigadu barak.

Jornalista      : Ekipa G-News
Editór Testu  : Amito Qonusere Araújo